مسجد جامع ندوشن دارای مناره ای است به ارتفاع ۲۰ متر كه در دوره صفویه به آن اضافه شده است این مناره ۶۰ پله ای با نمائی آجری و گلدسته آجر لعابدار، با منارجنبان اصفهان هنرنمایی می كند كه در اذان سه وقت و مراسم وداع آخر ماه مبارك رمضان از آن استفاده می شود مسجد جامع ندوشن مربوط به سده ۸ ه. ق. است و در ندوشن واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۱۵۰ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مسجد جامع ندوشن مسجدی است نسبتاً بزرگ با ایوان تابستانی و گرمخانه زمستانی كه در مركز شهر بنا گردیده است . پوشش سقف گرمخانه بصورت تاق و تویزه ( قوس باربری كه بار طاق مجاورش را تحمل می‌كند ) و قوسهائی با قد پای نه چندان بلند ، نیم طبقه در طرفین محراب و در طول گرمخانه دیده می شود كه فضای گرمخانه را آرام ودلنشین ساخته است. درستون سنگی به ارتفاع ۲ متر در طرفین محراب و دو ستون دیگر به قرینه درمدخل گرمخانه قراردارد . كتیبه ای گچی كه بر روی آن سوره جمعه درج گردیده است در پای تویزه ها و در پیرامون گرمخانه جلب توجه می كند . تابستانخانه مسجد با پوششی تاق و تویزه و قوسهائی با قد پای بلند و كتیبه ای گچی در اطراف حوضخانه درضلع شمالی آن قرارداشته است . ضلع جنوبی تابستانخانه بصورت سقف پوشیده است . تابستانخانه مسجد نیز دارای نیم طبقه است . حسینیه سفلی متصل به تابستانخانه مسجد با نمائی آجری و صفه های سفید كاری شده ، یكی از ورودی های مسجد، درضلع غربی، حسینیه سفلی قرار دارد . حسینیه در مقایسه با مسجد از قدمت و اهمیت كمتری برخوردار است . لیكن در مجموع هر دو بنای مسجد و حسینیه اثری همگون را بدست می دهد . قرآنهای خطی در همین قسمت و در انباری كوچكی به همراه منبر معروفش نگهداری می شوند . مسجد دارای مناره ای است به ارتفاع ۲۰ متر كه در دوره صفویه به آن اضافه شده است. این مناره ۶۰ پله ای با نمائی آجری و گلدسته آجر لعابدار، با منارجنبان اصفهان هنرنمایی می كند كه در اذان سه وقت و مراسم وداع آخر ماه مبارك رمضان از آن استفاده می شود. در كتاب یادگارهای یزد درباره مسجد جامع چنین آمده است : “مسجدی نسبتاً بزرگ با ایوان تابستانی و گرمخانه زمستانی از آثاری كه درآن دیده می شود ، چون منبر و سرستونهای چوبی و درهای تاریخ دار ، قدمت و اعتبار آن نیك مشخص است و آثار آن بشرح زیر معرفی می شود . ۱- سرستونهای كنده كاری شده چوبی ظریف كه هنگام تعمیر گرمخانه آنها را جمع كرده اند و یكی از آنها بر اداره فرهنگ و هنر در یزد دیده شد . نوع این سرستونها در ستونهای مساجد طزرجان و بنادك سادات نیز بكار رفته است . ۲- در چوبی ورودی كنده كاری شده از قرن هشتم هجری كه چهار بار عبارت “هذا الباب وقف علی المسجد الجمعه فی قریه ندوشن ” شده است . بربالای قاب قسمت فوقانی هریك از دو لنگه این در تسمه ای از آهن كوبیده اند كه برآن به خط نسخ این عبارت را كنده اند . “فقد وقف و حبس ( دو كلمه خوانده نشده ) من له القضاء و حكومه الشرعیات والاوقاف فی قریه ندوشن و بجبله بلده یزد علی (دو كلمه خوانده نشد ) الواقعه داخل قریه المذكوره فی سادس عشر شعر شعبان سنه ثلاث وثلاثین و سبعمائه ، عمل (نام خوانده نشد )حداد” ۳- مسجد درچوبی كنده كاری دیگری دارد كه در كوچه واقع شده است و بر تسمه آهنی منصوب بر قسمت فوقانی دو لنگه دراین عبارت را كنده اند : “……..( افتاده وشكسته ) المراعین من الاوقاف و حكومه الشرعیات علی المسجد الجامع بقریه ندوشن (افتاده) عمل محمد ابن علی .” ۴- در داخل گرمخانه چهار ستون سنگی به بلندی دو متر وبه كلفتی شصت سانتی متر نگاهدارنده سقف چوب پوش است . ۵- كتیبه های گچ بری شده گرمخانه و ایوان تابستانی مورخ ۱۲۷۶ می باشد . ۶- چهار قطعه سنگ مربوط به وقف آب و باغ بر مسجد كه همه از قرن سیزدهم هجری است بر دیوار مدخل مسجد و سردر گرمخانه نصب است . ۷- چند رحل چوبی در مسجد دیده شد كه یكی از آنها عمل حیدر ندوشنی مورخ (ناخوانا) است . (ظاهرا ۱۰۰۹). ۸- نفیس ترین اثر قدیمی مسجد ، منبر چوبی مشبك و كنده كاری شده آن است كه متأسفانه قسمتی از آن را موریانه خورده و یك بار هم مرمت شده است . با توجه به زیبایی منحصر به فرد و قدمت آن لازم دانستم كه این منبر را بطور دقیقتر مورد بررسی قرار دهم. منبر چوبی مسجد جامع : نفیس ترین اثر تاریخی و فرهنگی ندوشن ، منبر چوبی قدیمی مسجد جامع آن می باشد كه از چوب سرو و كاج در سه قسمت مجزا ساخته شده كه دارای تزئینات مشبك كاری و منبت كاری می باشد . این منبر شش پله دارد و بر روی با ئو های اصلی منبر سه سوره از قرآن به خط كوفی كنده شده است ( در پله های جلو آیه ۹ سوره جمعه ، بر روی پایه های سمت راست آیه های ۱۳۵ ـ ۱۳۲ سوره آل عمران و در پایه های سمت چپ آیه ۶۴ سوره مومن ) اندازه كلی منبر ۲× ۳۰/۲ متر می باشد (گزارش بررسی و معرفی منبر چوبی مسجد جامع ندوشن ، علیرضا حصارنوی ـ حسین گرگویی ، تابستان ۸۰ ، مركز اسناد اداره كل میراث فرهنگی استان یزد) ولی بخشی از منبر چوبی كه به احتمال زیاد سر لوحه آن می باشد در موزه مترو پولیتن امریكا نگهداری می شود كه تصویری از آن در مجله موزه ها ( ش۲۷ / س۱۳۸۰ / ص۳۰ ) . همچنین انگیزه نگارنده را در جهت مستند سازی و تاریخ كامل این منبر با ارزش، به خود معطوف ساخت. این منبر متعلق به قرن ششم هجری و دوران سلجوقیان یزد بر می گردد. اگر چه امیران آل كاكویه در یزد تقریباً به مدت یك قرن حكومت كردند ولی در همین زمان اندك منشأ خیر و بركت گردیدند و در توسعه شهر نقش بسزائی را ایفا نمودند. امیران آل كاكویه به ترتیب عبارتند از ابوجعفر عضد الدین محمد ( ۴۳۳ ـ ۳۹۸ هـ . ق ) شمس الملوك ظهیر الدین ابو منصور فرامرز ( ۴۵۵ ـ ۴۴۳ هـ . ق ) علاء‌الدوله كالیجار ـ گرشاسپ اول ( ۴۸۸ـ ۴۵۵ هـ . ق ) علاء الدوله گرشاسپ بن علی ( ۵۱۳ ـ ۴۸۸ هـ . ق ) فرامرزبن امیر علی بن فرامرز ـ گرشاسپ ثانی ( ۵۳۶ـ ۵۱۳ هـ . ق ) دختران امیر فرامرز ( ۵۳۶ هـ . ق به بعد و ظهور اتابكان یزد ) در خصوص تاریخ ساخت منبر چوبی ندوشن كه به سال ۵۴۶ هـ . ق می باشد ، اگر چه مقارن با دوران حكومتی دختران امیر فرامرز می باشد ولی به نظر نگارنده هدف از ساخت آن برای یاد و خاطره پدرشان امیر فرامرز۳۰ بوده است . زیرا القاب و اسامی كه در این سرلوحه بكار رفته گواه این مطلب است توضیح اینكه شاعر بزرگ سلجوقی ‹ محمد بن عبد الملك نیشابوری › متخلص به ‹‹معزی›› در دیوان خود سه قصیده به امیران كاكویی اختصاص داده است در یكی از قصاید كه در مدح علاء الدوله علی پرداخته ، قدر و ارجی كه نسبت به اسم ( علی گرشاسپ ، ابو كالیجار ) و القاب ( علاء الدوله ،عضد الدین ،شمس الملوك ) او ذكر كرده ، اشاره ای به بزرگزادگی و تبارمندی شاهانه او می باشد ۳۱ این سرلوحه داخل یك قاب نمای مربع شكل با منبت كاری های بسیار زیبا پیرامون آن دیده می شود. در دو طرف لچكی عبارت شهادتین « لااله الا الله ،محمد رسول الله » دیده میشود. متن در داخل یك قاب مثلثی شكل می باشد كه با استفاده از یك نوار طولی به ۹ قسمت تقسیم شده است كه به خط كوفی دیده می شود. متن بازخوانی شده به شرح زیر می باشد : «امر عمل / المنیر عبد مدید / ابوبكر بن محـمد بن احـمد كلای / انما له تقرب الی الله و رجا الی رحمه الله / فی زمـن الامـیر الاجل السید الموید المحمود / المتكون عضد الدین شـمس المـلوك آبا / و السلاطین علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله حسام ] امر [ المبد مبین فی جمادی الاولی سنه ست و اربعین و خمس مائه » . ] ۵۴۶هـ . ق [ ۳۲ درمقاله گشتی درخاك یزد چنین می خوانیم : “از آثار قدیم مسجد جامع ندوشن، در چوبی كنده كاری قرن نهم هجری و یك منبر چوبی مشبك و مزین به سوره ای از قرآن به خط كوفی از قرن ششم هجری قابل توجه است. ”