شهر خوی

اقلیم : سرد
نام قدیم : آراتتا – سانگی بوتو
مساحت : ۵۵۴۸
پیش شماره : ۰۴۶۱
شهرستان خوی یكی از شهرستان‌های استان آذربایجان غربی است كه با وسعتی بالغ بر ۵۵۴۸ كیلومتر مربع در شمال غربی‌ترین نقطهٔ ایران و آذربایجان و در مرز كشور تركیه واقع شده‌است و مركز این شهرستان شهر خوی است كه با پهنه ای حدود ۳۰ كیلومتر مربع در شمال استان آذربایجان غربی واقع شده است. خوی در دشتی وسیع و محصور در بین كوههای سر به فلك كشیده واقع شده و به همین جهت نیز به «خوی چوخورو» مشهور گشته‌است.
اولین شهر استان آذربایجان غربی از نظر وسعت و دومین شهر این استان از نظر جمعیت است.
جمعیت این شهرستان طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ برابر با ۳۵۴۳۰۹ نفر بوده‌است كه از این تعداد ۲۲۶۷۶۰ نفر آنان در نقاط شهری و ۱۲۷۵۴۹ نفر آنان در نقاط روستایی بوده‌اند و فاصله آن از تهران ۷۸۰ و از تبریز ۱۶۵ كیلومتر بوده و جاده ترانزیتی ایران- اروپا از ۳۰ كیلومتری آن عبور می‌كند.

درباره تاریخچه این شهرستان باید گفت، هرچند كه یافته‌های باستانشناسی پیشینه سكونت انسان در دشت خوی را به ده هزار سال قبل می‌رسانند، اما آثار مكتوبی كه در آنها نشانه‌هایی از منطقه یافت شود مربوط به سنگ نوشته‌ها و گل نوشته‌های سومری، آشوری و اورارتویی است. به گمان بسیاری پژوهشگران، منطقه «آراتتا»ی كتیبه‌های سومری، همان منطقه‌ای است كه چندقرن بعد در كتیبه‌های آشوری با نام «سانگی بوتو» (خوی، مرند و محال گونئی) از آن یاد شده‌است.
وجود آثار درخشان تمدن اورارتویی با قدمتی سه هزار ساله در جای جای این سرزمین نشانی از كهنسالی آن دارد. در دوران اسلامی این سرزمین همیشه با نام «خوی» شناخته شده و نقشی بسزا در روند حوادث تاریخی داشته‌است. نقش تأثیرگذار در جنگ سرنوشت ساز تركان سلجوقی با امپراتوری روم در ملازگرد، پایگاه مقاومت‌های سلطان شیردل جلال الدین خوارزمشاه در مقابل مغولان، میدان جنگ مشهور چالدران مابین قزلباشان صفوی و امپراتوری عثمانی، مركز سوق الجیشی شاهزاده عباس میرزا در جنگ‌های ایران وروس در دورة قاجار از جمله آن‌هاست.
مردم شهرستان خوی به تركی آذربایجانی تكلم می‌كنند. مسلمان و شیعه مذهبند و اقلیتی نیز سنی مذهب می‌باشند.
تقسیمات كشوری این شهرستان، بنابرآنچه در نتایج آمارگیری سرشماری سال ۱۳۸۵ كل كشور آمده‌است، بر حسب بخش، شهر، دهستان و روستا به شرح زیر است:
بخش‌های شهرستان خوی شامل، بخش مركزی، بخش صفائیه (مركز بخش زرآباد)، بخش ایواوغلی (مركز بخش ایواوغلی) و بخش قطور (مركز بخش قطور) می‌باشد.
شهر خوی، شهر فیرورق، شهر دیزج دیز، شهر ایواوغلی، شهر زرآباد و شهر قطور نیز شهر‌های شهرستان خوی را تشكیل می‌دهند.
بلندترین كوه آن كوه اورین (در زبان تركی به معنی بزرگ و با عظمت) با ارتفاعی بیش از ۳۶۵۰ متر چون مادری سپید قبا شهر را در آغوش كشیده و با رودخانه‌ها و چشمه‌های جوشانش آب حیات را در رگ‌های او به جریان انداخته‌است و «قوتور»، «آغ‌چای» و «قودوق‌بوغان» از مهم‌ترین رودخانه‌های آن هستند. آب و هوای آن كوهستانی است و هر ساله زمستان‌هایی سخت سرد و برفی، بهارانی عطرناك، تابستان‌هایی ملایم و گاه معطوف به گرمی و پاییزهایی رنگارنگ و هزار رنگ چهره‌ای چهار فصل به منطقه می‌بخشند.
آداب و رسوم خوی تلفیقی از آیین‌های پیش از اسلام و اسلامی است. عاشیق‌ها (و یا همان اوزان‌های قدیمی) نماد فرهنگ اصیل منطقه، هنوز نیز در زندگی مردم حضوری چشمگیر دارند و هرچند كه بسیاری آداب و رسوم ملی در اثر زندگی نوین‌شده امروزی به ورطه فراموشی سپرده شده‌اند ولی باز گاه گاهی در گوشه و كنار خصوصا در روستاها دیده می‌شوند. كوسا، سایاچی، آیین برداشت گندم (تاخیل)، عروسی‌های پر دبدبه و مفصل، نامگذاری فرزندان، ختنه پسران (سنت)، طلب باران، روز قوچ رسم ننه تپه، رسم خضر نبی (خیدیر نبی) و… نمونه‌هایی از این آیین‌های در حال فراموشی هستند.
درباره جاذبه‌های طبیعی شهرستان خوی نیز باید گفت، بارش متوسط سالیانه ۴۰۰-۳۰۰ میلی‌متری و وجود كوهستان‌های برف گیر در چهار طرف شهر مناظر طبیعی زیبا و بكری را در دل این منطقه از كشور به وجود آورده‌است. خصوصا اواخر بهار و اوایل تابستان بهترین روزهای گردش و انتفاع از این موهبات الهی هستند كه تفرجگاه پئره، جهنم دره خوی، قولو دره‌سی،آلیشیق، ییلاق حاجی بیگ (حاجی بیگ یایلاغی)، قره دره، مامیش‌خان، قریس، دامنه‌های كوه اورین و دهها چشمه جوشان از دل زمین تنها تعدادی از مكان‌های طبیعی و دیدنی این شهرستان هستند.
از جمله آثار تاریخی شهرستان خوی، برج شمس تبریزی ، پل خاتون، بازار سرپوشیده، خانه كبیری‌ها، مساجد قدیمی مطلب‌خان، ملاحسن، شاه، حاجی بابا و خان – دوره قاجاری، كلیساهای سورپ سركیس و ماهلازان، امامزاده سید بهلول و… می‌باشند كه بخشی از تاریخ ارزشمند این شهرستان را به تصویر كشیده اند.

از محصولات جالب توجه این شهرستان عسل و تخمهٔ گل آفتابگردان می‌باشد كه شهرستان خوی از نظر تولید و كیفیت عسل رتبه نخست را در كشور به خود اختصاص داده‌است. در این شهرستان ۱۹۳ هزار كندوی مدرن و بومی وجود دارد كه در حدود ۶ هزار تن عسل، معادل ۶۵ درصد عسل تولیدی ۱۳۸۷ در استان آذربایجان غربی و ۲۰ درصد عسل تولیدی كشور را شامل می‌شود.
همچنین بسیاری از مزارع شهرستان خوی مزرعه گل آفتابگردان است و تخمهٔ گل آفتابگردان شهرستان خوی دارای كیفیت بالایی بوده و این شهرستان یكی از مهمترین تولید كنندگان تخمهٔ گل آفتابگردان در سراسر كشور به شمار می‌آید كه در ضمن طرح فرودگاه این شهرستان از نمای بالا به شكل گل آفتابگردان طراحی شده‌است.

خوی بعلت همسایگی با دو كشور خارجی در گذشته دارای اهمیت نظامی و سیاسی بوده است. صرف نظر از وضع ظاهری شهر كه حاكی از تجاری بودن آن است. طبق مدارك موجود خوی از زمان‌های قدیم اهمیت بسیاری داشته است. پیش از اسلام ، شعبه ای از بزرگ راه معروف ابریشم كه شرق و غرب را به هم متصل می‌نموده از خوی عبور می‌كرده است. درصدر اسلام طبق نوشته اصطخری و نقشه موجود در كتاب المسالك و الممالك ، بزرگراهی كه عربستان را به ماورای خزر و ارس و اردبیل و مركز آذربایجان وصل می‌كرده از خوی می‌گذشته است.

لازم به ذكر است، شهرستان خوی با وجود قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم تنها راه مرزی نزدیك به كشور تركیه است. خوی تنها شهریست كه مسافت آن با شهر وان در كشور تركیه از طریق بازارچه رازی حدود یك ساعت است و همچنین فرودگاه خوی در مهر سال ۸۳ به بهره‌برداری رسیده است كه هم اكنون به عنوان یك دروازه مهم توسعه شمال استان بعنوان یكی از زیباترین فرودگاه‌های كشور ایفای نقش می‌نماید.