دوتار به عنوان یكی از مهمترین آلات موسیقی سنتی در خراسان شمالی است. دوتار نوازی خراسان شمالی و بخشی گری، به عنوان یكی از میراث ملی ایران زمین در یونسكو به ثبت رسیده است. دوتار یكی از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است و همان‌گونه كه از نام آن برمی‌آید، دارای دو سیم (تار) است. این ساز را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند و با ناخن، زخمه می‌زنند. دوتار شمال خراسان یكی از سازهای كهن شمال شرقی كشور به شمار می‌رود و بخش اعظمی از فرهنگ موسیقایی این سرزمین را در خود جای داد است. گستره جغرافیایی موسیقی این منطقه را به گونه‌ای چندفرهنگی تبدیل كرده است كه از داشته‌های فرهنگ اقوام ترك، كرد و تركمن كه در این سرزمین‌ها ساكن هستند بهره می‌برد. ساز دوتار ساز دوتار پیشینه كهن در تاریخ فرهنگی این بخش از سرزمین ایران دارد كه به سال‌های دور برمی‌گردد. روایت‌های افسانه‌ای، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم‌نوازی ساز دوتار همراه بوده است. به كسانی كه داستانها و روایت‌های كهن این سرزمین را به همراه تنبور اجرا می‌كنند بخشی می‌گویند، در این منطقه جغرافیایی تعداد بخشی‌های ترك زبان بیشتر بوده كه مهمترین دلیل آن گویش تركی خاص مردمان شمال خراسان است كه رواج بیشتری نسبت به گویش‌ها و لهجه‌های دیگر دارد. دوتار به عنوان مهمترین ساز در فرهنگ موسیقایی شمال خراسان همیشه مورد توجه بوده است، كه مهمترین وظیفه آن انتقال روایت و داستان‌های پندآمیز گذشتگان به نسلهای بعدی بوده است، استفاده ساز برای همراهی داستانها انتخاب هوشمندانه‌ای از سوی مردمان این منطقه به شمار می‌رود چرا كه مردمان با حفط كردن بخش‌هایی از موسیقی، پند داستانها را آسان‌تر متوجه می‌شدند. از میان این داستانها كه به وسلیه دوتار بخشی‌های خراسان شمالی روایت می‌شدند می‌توان به داستان شاه اسماعیل، زهره و طاهر، اصلی و كرم، كور اوغلی، غریب و شاه صنم، لیلی و مجنون، گل افروز و دوست محمد اشاره كرد، این قسمت از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان تا اندازه ای تاثیرگذار عمل كرد كه به سرزمین‌های مركزی فلات ایران نیز نفوذ كرد. قسمت دیگر موسیقی شمال خراسان كه توسط دوتار نوازان این منطقه اجرا می‌شود، مقام‌های نواحی این منطقه است كه به هفت مقام شهرت دارد. مرحوم حاج قربان سلیمانی و محمد حسین یگانه هر كدام به شیوه خود این مقام‌ها را ادا می‌كردند، اما نكات مشترك در میان آنها بهره گیری از مقام‌های نوایی، تجنیس، شاه ختایی و گرایلی است. این نغمات و مقام‌ها در خود نیز به دو بخش آوازی و ریتمیك تقسیم می‌شوند ، آوازها اغلب داستانها را بیان می‌كنند و نغمات ریتمیك در میان داستانها و برای گذار به روایت بعدی مورد استفاده قرار می‌گیردند ، از مهمترین مقامی كه با ریتم همراه است می‌توان به مقام حریف كش اشاره كرد. از نظر ساختاری نیز دوتار منطقه شمال خراسان با توجه به گستره جغرافیایی انواع گوناگون دارد، برای مثال دوتار شهر قوچان با دوتار درگز از نظر صدادهی و نوع ادای نغمات تفاوت‌هایی دارند اما همگی این سازها در اصول اولیه ساخت از جمله كاسه‌ها، اندازه دسته ساز و . . . با هم شباهت‌های بسیاری دارند. یكی از جالب‌ترین نكات نوازندگی این ساز كه در بیشتر سازهای بومی شرق و شمال شرق فلات ایران مرسوم بوده ، كوك‌های متفاوت این ساز بر اساس سیلقه نوازندگی است برای مثال هر نوازنده این امكان را دارد با بهره گیری از كوك دلخواه خود بر روی ساز نغمه هایش را اجرا كند. دوتار شمال خراسان از لحاظ تكنیك اجرایی شباهت بسیاری به گونه تركمن این ساز دارد با این تفاوت كه نوازنده در هنگام به صدا درآوردن سیم‌ها با دست راست از تكنیك‌های مختص این منطقه بهره می‌برد. این ساز در طول تاریخ منطقه شمال خراسان نقش بسزایی در ادای آداب و رسوم این منطقه داشته است ، اهالی روستاها و شهرهای كوچك دور هم جمع می‌شدند و به صدای ساز و آواز بخشی‌ها گوش فرا می‌دادند. در چند دهه اخیر نیز دوتار شمال خراسان نقش قابل توجهی را در شناساندن فرهنگ كهن ایرانی به دیگر كشور‌های داشته است، حاج قربان سلیمانی در زمان حیات خود با حضور در جشنواره‌های متعدد بین‌المللی این فرهنگ كهن موسیقایی را به دیگر هنردوستان در سراسر جهان شناساند. امروزه با پیشرفت تكنولوژی و زندگی مدرن مردمان سازهای بومی كمتر در میان اهالی این منطقه مورد توجه قرار می‌گیردند اما در این میان همچنان كسانی هستند كه دوتار نوازی را بخشی از فرهنگ اصیل خود می‌دانند و برای حفظ و ماندگاری آن می‌كوشند. ساختار دوتار شمال خراسان دوتار جزء سازهای اندرونی محسوب می‌شود و در دست بخش‌ها نواخته می‌شود. ظاهرا دوتار تركمن قدمت بیشتری نسبت به دوتار خراسانی دارد. دوتار در شمال خراسان دارای دو كوك است: یكی با نسبت چهارم و دیگری با نسبت پنجم. كوك چهارم را كوك نوایی و كوك پنجم را كوك تركی و كردی می‌نامند و آهنگ‌های فارسی شمال خراسان نیز با كوك پنجم اجرا می‌شود. كوك‌های دوتار، یكی تركی و دیگری كردی است. با كوك تركی می‌توان آهنگ‌های گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست محمد، غریب و … با كوك كردی آهنگ‌های الله مزار، لو، درنا، جعفر قلی و … را اجرا كرد. معمولا در مجالس شادی، اول شب برای ایجاد هیجان و رقص از سورنا و دهل و قشمه استفاده می‌شود و در پایان شب، بخشی‌ها در اندرون دوتار می‌نواختند. دوتارهای قدیمی در شمال خراسان از سازهای امروزی كوچكتر بوده اند. دوتار دارای كاسه‌ای گلابی‌شكل و دسته‌ای نسبتاً دراز و دو رشته سیم (تار) است. طول دستهٔ آن حدود ۶۰ سانتی‌متر و كل ساز حدود ۱ متر است. قسمت گلابی‌شكل این ساز از چوب درخت شاه‌توت و دستهٔ آن از چوب زردآلو یا درخت گردو ساخته می‌شود. در قدیم به جای سیم از ابریشم استفاده می‌شد. طبق نظر حاج حسین، برای سیم بم هشت لا و برای سیم زیر شش لا نخ ابریشم را به هم می-تابیدند. حاج حسین ایده‌آل صداگیری از ساز را نواختن با ابریشم می‌دانست، چرا كه عقیده داشت زبان ساز یا سیم كه در قدیم از ابریشم ساخته می‌شد، باید از جنس خود ساز (:چوب توت) باشد . حاجی قربان سلیمانی سیم زیر دوتار خود را مؤنث (: زن) و سیم بم را مذكر (: مرد) توصیف می‌كند. او، علاوه بر این، سیم زیر را به حضرت آدم و بم را به حوا نسبت می‌دهد. استفاده از تارهای ابریشمی به جای سیم فلزی نیز در شمال خراسان و در نواحی تركمن نشین رایج بوده‌است. كاسه و صفحه دوتار از چوب توت و دسته آن معمولا از چوب زردآلو ساخته می‌شود. در قدیم به جای سیم از ابریشم استفاده می‌شده. اندازه‌های دوتار در شمال خراسان دارای استاندارد معینی نیست. دوتارهای فعلی دارای یازده و گاه دوازده پرده است. پرده‌های آن در فواصل نیم پرده نه چندان دقیق بسته می‌شود و فواصل كوچكتر از نیم پرده در پرده‌بندی آن وجود ندارد.