قالی كرمان از قدیم به دلیل درآمیزی رنگ و طرح و همچنین سبك بافی زیباترین و نفیس‌ترین قالی ایران و دنیا به شمار می‌رود.
كرمان استانی واقع در مناطق مركزی و خشك ایران هر چند سلسله كوههای نسبتاً بلند در سمت شمال غربی خود دارد ولی هیچ رودخانه پر آبی در آن جاری نیست همین كمبود آب و مناطق لم یزرع كوهستانی و شن زارهای این سامان، سبب شده تا بیشتر اهالی این منطقه به جای كشت و زرع، به هنر و صنعت قالیبافی روی آورند.
كرمان استانی واقع در مناطق مركزی و خشك ایران هر چند سلسله كوههای نسبتاً بلند در سمت شمال غربی خود دارد ولی هیچ رودخانه پر آبی در آن جاری نیست همین كمبود آب و مناطق لم یزرع كوهستانی و شن زارهای این سامان، سبب شده تا بیشتر اهالی این منطقه به جای كشت و زرع، به هنر و صنعت قالیبافی روی آورند.این ناحیه از ایران از دیر باز یكی از مراكز مهم فرشبافی كشور ما به شمار می‌رفته و تاریخ فرشبافی كرمان به قرنها پیش و قبل از دوران صفویه می‌رسد. قطعه ای از یك تخته فرش بافته شده در این شهر كه در موزه حضرت امام رضا علیه السلام در مشهد نگهداری می‌شود بر سابقه ای لااقل در حد پانصد سال بافندگی در زمینه فرشهای گره دار كرمان شهادت می‌دهد. در روند تاریخی قالیبافی كرمان می‌توان نقاط اوج و حضیض متعددی را سراغ گرفت بطوریكه هنر قالیبافی كرمان نقطه اوج خود را در زمان صفویه و مرحله حضیض خود را در اوایل دوره قاجاریه، یعنی زمانی كه آقا محمد خان قاجار به لحاظ مساعدت اهالی كرمان با لطفعلی خان، دست به كشتار هولناك اهالی آن زد، سپری كرده است. بنابراین، به احتمال قریب به یقین هنر فرشبافی در كرمان، از زمان صفویه و با حمایت آنان در این منطقه نضج گرفته است. چه اسكندر خان منشی، مؤلف عالم آرای صفوی و منشی شاه عباس، در این كتاب به قالی كرمان اشاره دارد و شاردن نیز كه در سالهای ۱۶۶۶ و ۱۶۷۲ میلادی به ایران مسافرت كرده، این موضوع را تأیید كرده است.
اما با تمامی اینها از منابع و آثار تاریخی چنین بر می‌آید كه عمده آثار این دوره كرمان منسوجات بوده است نه قالی. بطوریكه تا اواسط دوره قاجار، كرمان یكی مهمترین و بزرگترین مراكز تولید انواع منسوجات به خصوص پارچه‌های ابریشمی بوده است كه از مهمترین آنها شالهای پشمی و پارچه‌های ساده كرباس و پته‌های زیبا را می‌توان نام برد.
شروع انقلاب صنعتی و ورود انواع پارچه‌های نساجی و ماشینی، كه منجر به كاهش تولید انواع منسوجات دستی گردید، عامل اصلی گرایش به هنر قالیبافی كرمان است. در واقع دوران بعد از انقلاب صنعتی اروپا، یكی از پر رونق‌ترین ادوار قالیبافی كرمان است. آقای یساولی معتقد است: حرفه قالیبافی در كرمان بطور جدی از قرن نوزدهم میلادی به همت تجار تبریزی شكل گرفت. آنان چون میزان تولیدات این منطقه را در جهت صدور به كشورهای اروپایی از طریق تبریز و تركیه كافی نمی‌دانستند با ایجاد كارگاههای متعدد، آغازگر دوره ای درخشان از هنر قالیبافی این منطقه بودند. در اواخر دوره قاجاریه شركتهای خارجی و برخی از افراد محلی نقش حمایت كنندگی تجار تبریزی را عهده دار می‌شوند. این شركت‌ها خود مستقلاً شروع به تولید فرش و به دنبال آن ترسیم نقشه‌های قالی نمودند. در همان زمان در حدود ۱۵۰ طراح در فرش كرمان كار می‌كردند كه برخی برای شركتهای مذكور و برخی بطور مستقل به كار نقشه كشی فرش مشغول بودند. بعدها به علت وقوع جنگ جهانی اول، بحرانهای اقتصادی سال ۱۹۲۹ میلادی و كسادی ناگهانی در بازارهای خارجی موجب توقف سفارشات خارجی شد و این امر رفته رفته كار قالیبافی كرمان را كند كرد. علیرغم رفع بحران در كشورهای اروپائی و امریكا، شركتهای خارجی دیگر به اهداف گذشته شان تمایلی نشان ندادند. گر چه فرشبافی در كرمان دیگر آن رونق گذشته را نیافت، لیكن مردم قانع كرمان به حفظ دست آوردهای گذشته همت گماشتند و ویژگیهای خاص این حرفه را حفظ كردند.
با تمامی این افت و خیزها امروزه نام كرمان با قالی آن مترادف است. فرشهایی كه در این منطقه بافته شده زینت بخش موزه‌های معتبر جهان است. هنوز تمیزی و لطافت اجناس با نام قالی كرمان در ذهن اشخاص تداعی می‌كند
ساختار
اغلب قالیهای كرمان از نوع خاص سه پود می‌باشد. به عبارتی بین رجهای بافت، ۳ پود دیده می‌شود كه اولی و سومی ضخیم و دومی نازك است. البته قالیهای دو پود اول ضخیم و پود دوم نازك نیز به طور پراكنده دیده می‌شوند.
در محدوده جغرافیایی كرمان هر دو نوع گره قالی ایران كاربرد دارد در منطقه شهری باف كرمان، گره مورد استفاده گره فارسی است كه در بافت قالیهای ظریف بكار می‌رود و در مناطق روستایی باف، هم گره فارسی و هم گره تركی رایج است از طرفی دیگر گره‌های جفتی و در دهه‌های اخیر بی گره بافی (كمانش) هم در كرمان رایج شده است. این نوع بافت‌های تقلبی در فرشهای جدید بافت كرمان و بی سلیقه گی برخی از بافندگانی كه فرشهای كم دوام با حاشیه ای كج و كوله و موج دار و شیرازه‌های زشت به بازار می‌فرستند باعث عقب افتادگی فرش خوش سابقه كرمان در بازارهای بین المللی شده است.
مواد اولیه مصرفی در فرشهای كرمان چون بیشتر مناطق فرشبافی است و استفاده از پشم برای پرز و نخ پنبه ای برای تار و پود فرش رایج می‌باشد برای پرزها از پشم محلی استفاده می‌كنند كه با دوام و دارای حالت ابریشمی بوده است ولی از آنجائی كه تقاضا رو به افزایش رفته، آنها به پشم هایی كه از خراسان و یا كرمانشاه وارد می‌شده و یا به پشمهای خشك‌تر تبریز توسل جسته اند.
در حال حاضر، در كرمان از دارهای عمودی (ایستاده) استفاده می‌شود كه البته این دارهای عمودی از نوع چرخان می‌باشد و تنها در مناطق عشایری این استان است كه دارهای افقی (خوابیده) به كار می‌روند. رجشمار فرشها نیز متغییر و از ۳۵ تا ۸۰ رج می‌باشد.
– طرحهای رایج
ابتدا نظری بر روند تطور و تكامل نقوش قالیهای كرمان خواهیم داشت كه می‌توان آن را به سه دوره تقسیم كرد:
۱. دوره نخست یا عصر ترمه: این دوره همزمان با زوال شالبافی در كرمان است. در این زمان بازرگانان تبریز برای حفظ قالیبافی در نقاطی مانند هریس، تبریز، مشهد، اراك و كاشان كارگاههای قالیبافی دایر كردند و در برخی نقاط به قالیبافان محلی سفارشهایی دادندو در نقاطی مانند كرمان به خرید قالی پرداختند كه این كار موجب گسترش قالیبافی در كرمان شد. طراحان قالی در كرمان در این موج تازه گسترش قالیبافی، طرحهایی براساس نقشه شالهای كرمان یعنی نگاره‌های “بته جقه” و كاربردهای گوناگون آن تهیه می‌كردند. كاربرد نام عصر ترمه به خاطرالهام گرفتن از همین شالهای ترمه می‌باشد.
۲. عصر بازگشت: این دوره در واقع دوره بازگشت به نقوش سنتی می‌باشد. با پایان یافتن جنگ جهانی اول و تغییر سلیقه بازار در آمریكا، تغییر اساسی در طرحهای كرمان بوجود آمد و نقش و نگاره‌های صفوی مورد تقلید هنرمندان كرمان قرار گرفت. نقشه‌های اسلیمی و گلهای شاه عباسی و نقشهای قاب قرآنی و ترنج و لچكهای انبوه رایج شد. در اواخر این دوره باز هم بعلت بحران اقتصادی در آمریكا و توقف خرید‌ها و سفارشات، شاهد تمایل طراحان به نقوش قبلی هستیم.
۳. عصر گوبلن: وجه تسمیه این دوره بخاطر تأثیر گرفتن نقوش قالیها از طرحهای فرانسوی بنام “گوبلن” می‌باشد، در واقع می‌توان گفت طرحهای قالی در این دوره اصالت خود را از دست می‌دهند. نقشهای “اوبوسن” و “ساونری” كه همگی گوبلن خوانده می‌شوند، یكسر از فرانسه می‌رسید و بر دست نقاشان كرمانی باسمه برداری می‌شد و به كارگاه می‌رفت شاید بتوان گفت كه در همین دوره است كه موتیفی به نام “گل فرنگ” وارد قالیهای ایران می‌شود.
بطور كلی آنچه موجب شهرت طرحها و نقوش كرمان شده است، استفاده از موتیفهای بسیار ریز كه بصورت گسترده در زمینه قالی پخش شده اند و یك طرح پركار را بوجود آورده اند. نكته قابل ذكر دیگر این است كه طراحان كرمانی از نقوش گل و برگ و درخت استفاده كرده و می‌كنند و بسیاری از صاحب نظران معتقدند كه شرایط اقلیمی و محیط كویری كرمان سبب گردیده تا طراح كرمانی با به تصویر كشیدن گلها و گیاهها، كمبود آنان را در ذهن خود جبران سازد. در مورد طرحهای رایج امروزی در كرمان نویسندگان كتابهای “مقدمه ای بر شناخت قالی ایران” و “فرشنامه ایران” معتقدند كه این طرحها عبارتند از: طرحهای خوشه انگوری، سبزیكار چمنی، گلدانی و درختی، ستونی ۳۳ پل، برگ چغندری، قاب قرآنی، بته جقه ای، لچك ترنج كف ساده و همچنین نقشه‌های گل فرنگ و گوبلن و یا نقشه‌های شكارگاه و افشان، بازوبندی، خشتی و …
آقای “تورج ژوله” نویسنده كتاب “پژوهشی درفرش ایران” طرحهای متداول كرمان را چنین تقسیم بندی می‌كند:
طرح سبزی كار طرحهای تصویری كه اغلب بهترین آنها در حوزه قالیبافی راور بافته شده و می‌شوند.
طرحهای افشان به ویژه افشان شاه عباسی كه شاید بهترین آنها در دوره معاصر حاصل قلم توانای طراحان خاندان شاهرخی بوده باشد و از دیگر طرحهای معروف كرمان نقوش قاب قرآنی، انواع درختی و گلدانی تلفیقی و همچنین انواع گل فرنگ می‌باشد.
این روزها كشورهایی چون چین با تقلید استادانه ای از نقشه‌های قدیمی و جالب كرمان، فرشهایی با بافت بسیار شسته رفته و با پشمهای مرغوب و رنگهای درخشان احتمالاً با استفاده از تكنیكهای كامپیوتری به بازارهای غرب می‌فرستند كه تهدیدی بسیار جدی برای آینده فرش كرمان شده است
رنگ بندی
همانگونه كه قبلاً ذكر شد، رنگهای مورد استفاده در قالیهای كرمانی یكی از دلایل شهرت این قالیها می‌باشد كه علاوه بر استفاده از رنگهای باثبات و گیاهی، دارای تركیب بندی رنگی بسیار قوی نیز می‌باشند.
در قالیهای مرغوب كرمان بطور معمول حداقل ۱۵ رنگ و در قالیهای نفیس تا ۳۰ رنگ نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. از لحاظ رنگ آمیزی، فرش كرمان یكی از متنوع‌ترین و شادترین فرشهای ایران محسوب می‌شود. لاكی سیر و روشن، بژ، عنابی، مسی، آبی سیر و روشن، سرمه ای، صورتی، و سبز سیر و روشن از مهمترین رنگهای مورد استفاده در قالیهای كرمان می‌باشند.
– رنگرزی
شهرت عمده فرشهای كرمان بخاطر رنگرزی آن می‌باشد، كرمان تنها مركز قالیبافی در ایران است كه در آن تقریباً به كلی مواد رنگ آمیزی بیگانه تحریم شده اند. رنگهای به كار رفته بسیار متنوع هستند اكثراً این رنگها كه تا گذشته نزدیك در كارگاههای رنگرزی برای مصارف شالبافی و قالیبافی بكار می‌رفتند از سری رنگهای طبیعی بودند ولی در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم مقداری رنگهای جوهری به كارگاههای رنگرزی آن راه یافت . رنگهای گیاهی مورد استفاده عبارتند از: نیل (تركیبی)، قرمز دانه، روناس، پوست گردو، پوست انار، برگ مو، بوریا و حنا. همانند بقیه نقاط ایران، در كرمان هم، زاج تنها ماده ثابت كننده ای است كه در رنگرزی خامه قالی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
– ابعاد
آقای تورج ژوله در كتاب خود (پژوهشی در فرش ایران) چنین می‌آورد: ابعاد فرش كرمان چندان متنوع نیست و گرایش به بافت فرشهای كوچك مانندذرع و نیم و دو ذرع كمتر است. اما ابعاد ۳ ۲ و ۵/۳۵/۲ و ۴۳ متری و بزرگتر در میان قالیهای قدیم و جدید كرمان بسیار زیاد است. بافت كناره نیز در كرمان چندان متداول نبوده است. در سالهای اخیر ابعادی همچون خرك (تقریباً ۶۰۱۲۰ سانتی متر) و همچنین پشتی و روكش صندلی و مبل نیز رواج زیادی یافته است.
اما در كتاب “مقدمه ای بر شناخت قالی ایران”، “یساولی” نظری خلاف نظر آقای ژوله دارند ایشان معتقدند: قطع قالیهای كرمان بسیار متنوع است و از قالیچه‌های كوچك ۹/۰۶/۰ متر تا قالیهای بزرگ ۴۷ متر در تغییر است
وضعیت فعلی
طراحان: بیشتر محققان، شروع طراحی قالی را در كرمان مرهون خاندان مشهور “شاهرخی” می‌دانند.محسن خان، پیشكسوت نقاشان قالی كرمان به كار نقاشی مینیاتور قلمدان، اشتغال داشت. او كه ابداع كننده سبك نقطه زنی است، با طرح اولین نقش قالی تا آخر عمر قلم از كف ننهاد و حسن خان پسر و شاگرد او و معلم ثانی نقاشان قالی كرمان در طول زندگی پربارش بیش از هزاران نقش قالی را ابداع كرد. علاوه بر آنها امیر خان شاهرخی، احمد خان شاهرخی و پسرانش حسین و حسن خان مشهورترین طراحان كرمان می‌باشند. شكر الله پاك گوهر، رضا خان رند، محمود ارجمند، محمد سام، حسن رسولی، میرزا علیرضا مایل و … از دیگر طراحان مشهور و معاصر كرمان بوده اند. علاوه بر اینها در كتاب “مقدمه ای بر شناخت قالی ایران” تعدادی دیگر از طراحان كرمان معرفی شده اند كه عبارتند از: شیخ رمضان میر سرجانی، استاد كاظم، احمد خان، احمد علی خان، كربلائی اكبر فدائی، كاشی نقاش، حاج محمد جعفر، عزیز الله بهارستانی، راوی از جمله در گذشتگانند كه هر كدام از اینان هزاران طرح را به تصویر كشیدند و شاگردان زیادی را پروردند. هنرمندانی چون: محمد علی شاهرخی (پسر حسن خان) اكبر بهارستان پسر عزیز بهارستان، عباس سروری شاگرد او و احمد كیوان و علی صوتی، محمود رسولی كه همه اینها اكنون دست اندركار طرح نقش قالی اند.
تولید كنندگان: از میان تولید كنندگان فرش كرمان احمد یزدان پناه (دیلمقانی)، محمد ارجمند كرمانی (ملقب به سلطان قالی كرمان) برادران رشید فرخی، برادران اژدری و ژان تیمور یاناكی از بزرگترین تولید كنندگان فرشهای قدیم كرمان بوده اند. ابوالهادی، فتحی، یظهری و وزیری از مهمترین تولید كنندگان فعلی فرش شهری باف استان كرمان می‌باشند. شركت سهامی فرش ایران نیز با بیش از شصت سال سابقه از قدیمی‌ترین تولید كنندگان اصیل كرمان می‌باشد.
