مجموعه میراث جهانی پاسارگاد مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی برجای‌مانده از دوران هخامنشی است كه در شهرستان پاسارگاد در استان فارس جای گرفته‌است.
این مجموعه دربرگیرنده ساختمان‌هایی چون آرامگاه كوروش بزرگ، باغ پادشاهی پاسارگاد، كاخ دروازه، پل، كاخ بار عام، كاخ اختصاصی، دو كوشك، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه كمبوجیه، ساختارهای دفاعی تل تخت، كاروانسرای مظفری، محوطهٔ مقدس و تنگه بلاغی است.
این مجموعه، پنجمین مجموعه ثبت‌شده در فهرست آثار میراث جهانی در ایران است كه در نشست یونسكو كه در تیرماه سال ۱۳۸۳ در چین برگزار شد به دلیل دارا بودن شاخص‌های فراوان با صد در صد آرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
پاسارگاد در دشتی بلند به بلندای ۱۹۰۰ متر از سطح دریا، در حصار كوهستان جای گرفته است. در سده هفتم قمری اتابكی از سلغریان پارس درنزدیك آرامگاه كورش بزرگ مسجدی ساخت كه در آن از سنگ كاخ‌ها استفاده شده‌بود. به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران در سال ۱۹۷۱ این سنگها دوباره به جاهای اصلی خود بازگردانده شدند. كاخ محل سكونت بی تردید نشان از تاثیر و نقش معماری یونانی دارد. گویا هنگامی كه كورش در سال ۵۴۵ پیش از میلاد سارد (پایتخت لیدی، شهری در غرب تركیهٔ امروزی) را به تصرف درآورد به شدت تحت تاثیر بناهای مرمرین شاهان لیدی قرار گرفته‌است. چه بسا او همان زمان شماری از اساتید اهل لیدی را در پاسارگاد به كار گماشته‌است. در كاخ تناسب جذاب سنگهای مرمر تیره و روشن، مخصوصاً در پایه‌ها، جلب نظر می‌كند. این سنگها از پیرامون سیوند آورده شده‌است.
نام پاسارگاد
نام اصلی شهر پاسارگاد چیزی شبیه “پَسَرگََد” بوده و تلفظ امروزی نیز درست است و رابطه‌ای میان این نام و “پارس” نیست.
نام پاسارگاد از اسم قبیلهٔ شاهان پارسی یعنی قبیله ” پاسارگاد” گرفته شده كه “آنان كه گُرز گران می‌كشند” معنی میداده.
همچنین گفته شده كه پاسارگاد ممكن است تغییر یافته پارسه گراد باشد كه معنی آن شهر پارس است. گراد و گورد و گرد(مانند دستگرد) معنی شهر میدهد و در زبان پارسی و عربی بصورت كوره بكار می‌رود مانند كوره اردشیر و كوره دهات..
سازندگان پاسارگاد
مجسمه بالدار پاسارگاد، منسوب به كورش
از گواهی‌هایی كه مورخان یونانی و رومی بر جای گذارده‌اند، مشخص است كه پاسارگاد را بیشتر ساخته و پرداخته كورش بزرگ می دانسته‌اند. این نظریه به چند دلیل دیگر استوارتر می‌شود. اول؛ آرامگاه كورش بزرگ كه ساخته خود او بود، چنان ارتباطی از نظر طراحی نقشه و كاربرد نماپردازی در میان باغ بزرگ پاسارگاد با كاخهای دروازه، اختصاصی و بار نشان میدهد كه مشخص می‌شود طراح همه یكی بوده و آن كاخ‌ها هم نتیجه سلیقه كورش بزرگ بوده‌اند. دوم كتیبه سه زبانه عیلامی, پارسی باستان و اكدی بر روی جرزها و درگاه‌های آن سه كاخ بیانگر آن است كه آنها با كورش ارتباط داشتهاند. سوم، نوع معماری و به خصوص شیوهٔ سنگ‌تراشی و بست‌های پاسارگادی قدمتی هر چند كوتاه بر معماری تخت جمشیدی را كه از آغاز دوره داریوش بزرگ شروع شد، نشان میدهد و بویژه در نقوش، كه از سنت‌های كشورهای مختلف گرفته شدهاند، ولی هنوز به طور ثابت ریخت ایرانی نگرفته‌اند (آن چنان كه در تخت جمشید می‌یابیم) حالتی آزمایشی و اولیه به خوبی نمایان است و آثار سنگ تراشان لودیه‌ای و ایونیه‌ای به ویژه در نوع تراش سنگها و ابزار و آلات سنگ تراشی و “نشانه‌های سنگ تراشان” پیداست. بنابراین شكی نمی‌توان كرد كه بناهای پاسارگاد با كورش بزرگ آغاز شدهاند و ارتباطی با كورش جوان ندارند (آن طور كه فرانتس هاینریش وایسباخ تصور می‌كرد)..
پاسارگاد در احادیث اسلامی
در روایتهای اسلامی از مقدس و آسمانی بودن این جایگاه (پاسارگاد) سخن بسیار رفته است از جمله در كتابهای زیر:
مسالك و ممالك ( اصطخری به سال ۳۲۰ هجری ) صفحه‌های ۱۰۹ و ۱۴۱
حدود العالم من المشرق الی المغرب ( نوشته شده به سال ۳۷۲ هجری) صفحه ۱۳۱
اشكال العالم ( ابوالقاسم جیهانی به سال ۳۶۷ هـجری ) صفحه‌های ۱۱۳ و ۱۲۳
نزهت‌القلوب ( حمداله مستوفی به سال ۷۴۰ هـجری ) صفحه ۱۷۸
آب رودخانه پلوار نیز همیشه آبی مقدس و شفابخش به شمار می آمد.
پیشینه
سرزمین پارس زادگاه هخامنشیان بوده‌است. خاندان پارس، كه به رهبری كوروش دوم (كه از ۵۲۹ تا ۵۵۹ پیش از میلاد سلطنت نمود) در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، بر مادها پیروز شدند. بر پایهٔ سنت، كوروش دوم این منطقه را به پایتختی انتخاب كرد، زیرا در نزدیكی منطقه‌ای بود كه بر ایشتوویگو پادشاه ماد پیروز شد. این اولین پیروزی، پیروزی‌های دیگری چون چیرگی بر لیدی، بابل نو، و مصر را به دنبال داشت. امپراتوری هخامنشی سپس به دست پسر او كمبوجیه (۵۲۲ تا ۵۲۹ پیش از میلاد) و داریوش اول (۴۸۶ تا ۵۲۱ پیش از میلاد) استوار و گسترش یافت. از كوروش در عهد عتیق به عنوان آزادی‌دهندهٔ بابل و كسی كه یهودها را از تبعید بازگردانده یاد شده‌است.
در ۷۰ كیلومتری جنوب پاسارگاد، داریوش بزرگ پایتخت نمادین خود شهر پارسه (شاعری یونانی این شهر را پرس پلیس نام نهاد) را بنیان نهاد. تا هنگامی كه اسكندر از مقدونیه در سال ۳۳۰ پیش از میلاد امپراتوری هخامنشی را شكست داد، پاسارگاد یك مركز مهم سلسله‌ای برجای ماند.
در دوره‌های پسین، از تل تخت همچنان به‌عنوان یك دژ بهره‌برداری می‌شد، حال آن كه كاخ‌ها رها شده و از مصالح آن دوباره استفاده شد. از سدهٔ هفتم به بعد، آرامگاه كوروش به نام آرامگاه مادر سلیمان خوانده می‌شد، و به یك مكان زیارتی تبدیل شد. در سدهٔ دهم یك مسجد كوچك در گرد آن ساخته شد، كه تا سدهٔ چهاردهم از آن استفاده می‌شد. این محوطه توسط مسافرین طی سده‌ها بازدید شده، كه باعث از دست رفتن تدریجی اجزا گوناگون آن گشته‌است.
طبق نوشته‌های هرودوت، هخامنشیان از طایفهٔ پاسارگادیان بوده‌اند كه در پارس اقامت داشتهاند و سر سلسلهٔ آنها هخامنش بوده‌است. نامدارترین سركرده اتحادیه قبائل پارس در نیمه قرن ۷ پ م چیش پیش دوم است كه تا سال ۶۴۰پ م ریاست قبائل پارس را در دست داشت. او چیش پیش پور كوروش پور كمبوجیه پور چیش پیش پور هخامنش بود، كه همه‌شان سركردگان قبائل پارس بودند. اگر برای هر كدام از اینها حدود ۴۰ سال در نظر بگیریم، میتوان گفت كه در زمانی كه پارسها در منطقهٔ پارسوای یادشده در سند آشوری (یعنی سال ۸۳۴ پ م) اقامت داشتهاند، ریاستشان در دست هخامنش بوده‌است.
هخامنشیان نام دودمانی پادشاهی در ایران پیش از اسلام است. پادشاهان این دودمان از پارسیان بودند و تبار خود را به «هخامنش» می‌رساندند كه سركرده طایفهٔ پاسارگاد از طایفه‌های پارسیان بوده‌است. هخامنشیان نخست پادشاهان بومی پارس و سپس آنشان بودند ولی با شكستی كه كوروش بزرگ بر ایشتوویگو واپسین پادشاه ماد وارد ساخت و سپس فتح لیدیه و بابل پادشاهی هخامنشیان تبدیل به شاهنشاهی بزرگی شد. از اینرو كوروش بزرگ را بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی می‌دانند.
به قدرت رسیدن پارسی‌ها و دودمان هخامنشی (۵۵۰-۳۳۰ قبل از میلاد) یكی از رویدادهای برجسته تاریخ باستان است. اینان دولتی بنیان‌گذاری كردند كه جهان باستان را به استثنای دو سوم یونان زیر چیرگی خود در آوردند. شاهنشاهی هخامنشی را نخستین امپراتوری تاریخ جهان می‌دانند. ارزشمندترین سنگ نوشتهٔ هخامنشی از دیدگاه تاریخی و نیز بلندترین آنها، سنگ نبشتهٔ بیستون بر دیواره كوه بیستون است. سنگ نوشتهٔ بیستون بسیاری از رویدادها و كارهای داریوش اول را در نخستین سالهای فرمانروایی اش كه سخت ترین سالهای فرمانروایی وی نیز بود، به طور موشكافانه روایت می‌كند. این سنگ نوشته عناصر تاریخی كافی برای بازسازی تاریخ هخامنشیان را داراست و همچنین در سایت مذكور دربارهٔ شخصیت كوروش هخامنشی آمده‌است كه: همهٔ نشانه‌ها بیانگر آنست كه هدف كوروش از جنگ و كشور گشایی ایجاد یك جامعهٔ جهانی بر پایه امنیت و آرامش و دور از جنگ و ویرانگری بوده‌است. كوروش در لشكركشیها و پیروزی هایش با كشورهای مغلوب در نهایت بزرگواری رفتار كرد و عناصر حكومتی پیشین را مورد بخشایش قرار داده در مقامهایشان ابقا كرده مطیع و منقاد خویش ساخت. كوروش بزرگ با ایمان استواری كه به اهورامزدا داشت جهانگشایی را به هدف برقرار كردن آشتی و امنیت و عدالت و از میان بردن ستم و ناراستی انجام می‌داد و در فتوحاتش به حدی نسبت به اقوام مغلوب بزرگمنشی و مهر و عطوفت نشان داده‌بود كه داستان رأفتش به همه جا رسیده بود.
شایان ذكر است كه پاسارگاد نام یك آثار باستانی مشهور در منطقه بوده كه مورد علاقه و توجه جهانیان بویژه علاقه‌مندان به میراث ملل می‌باشد، بر این مبنا استانداری و وزارت كشور بعد از تصمیم به ایجاد شهرستان در آن منطقه و برای برجسته نمودن و زنده نگه داشتن نام و یاد پاسارگاد در سطح ایران و جهان ترجیح داد نام پاسارگاد را بر شهرستان جدیدالتأسیس قرار دهد»از طرف دیگر بانیان احداث مجموعهٔ پاسارگاد، دولت هخامنشی بوده‌است كه مسئولین محترم وزارت كشور و استانداری با تأسیس بخش هخامنش در برجسته‌تر نمودن آثار كوروش هخامنشی تلاش مضاعفی از خود نشان داده‌است چرا كه فرزندان هخامنش پس از كسب قدرت و تشكیل دولت مستقل نام دولت را به احترام رئیس قبائل پارس به نام هخامنش نامگذاری كرده‌اند و این امر نشان دهندهٔ احترام و جایگاه بلند هخامنش در بین قبائل پارس بوده‌است كه مسئولین محترم وزارت كشور و استانداری فارس با نكته سنجی و ظرافت تمام این مسئله را مورد توجه قرار داده‌اند.
ویژگی‌ها∗
شهر باستانی پاسارگاد نخستین پایتخت شاهنشاهی هخامنشی در قلب استان فارس، در دشت رودخانه پُلوار قرار دارد. نام شهر «اردوگاه پارس» دلالت از موقعیت مكانی شهر دارد. شهر توسط كوروش بزرگ (كوروش دوم) در سدهٔ ششم قبل از میلاد ساخته شد. محوطهٔ اصلی (۱۶۰ هكتار، حدوداً ۲٫۷×۰٫۸ كیلومتر) توسط یك منطقهٔ طبیعی بزرگ احاطه و محافظت شده‌است (حدوداً ۷۱۲۷ هكتار). محوطهٔ اصلی شامل این بناهای تاریخی است:
آرامگاه كورش بزرگ در جنوب؛
تل تخت (یا «تخت سلیمان»؛ سریر پادشاهی سلیمان) و استحكامات، واقع بر یك تپه در شمال محوطهٔ اصلی؛
مجموعهٔ سلطنتی در مركز محوطهٔ اصلی، شامل بقایای: ساختمان دروازه (دروازه آر)، تالار عمومی (كاخ S)، قصرمسكونی (كاخ P)، و باغ سلطنتی (چهار باغ).
در منطقهٔ شرق یك بنای كوچك قرار دارد(۱۶×۱۶ متر) كه یك پُل تشخیص داده شده‌است. در شمال مجموعهٔ سلطنتی زندان سلیمان قرار دارد، یك برج سنگی، باحدوداً ۱۴ متر ارتفاع. تاریخ ساخت این بنا مشخص نیست.
محوطهٔ اصلی شامل منطقهٔ حفاری‌شده‌است، اما پایتخت باستانی منطقه‌ای بسیار وسیعتر از این منطقه بوده و هنوز حفاری نشده‌است. در محوطهٔ حفاظتی اطراف، باقی‌مانده‌های دیگری نیز هستند: محدودهٔ مقدس (حدوداً ۵۵۰-۵۳۰ پیش از میلاد)، و محوطه‌های تل نوخودی، تل خاری، تل سه آسیاب، دوتلان، كه برخی از اینها متعلق به ماقبل تاریخ هستند، همینطور مدرسه یا كاروانسرا (سده ۱۴ میلادی). در محوطهٔ حفاظتی همچنین پنج روستا وجود دارند كه كشاورزان در آنها ساكنند.
برجسته ترین بخش مجموعهٔ پاسارگاد، بنای آرامگاه كورش بزرگ است كه پیشتر مشهور به «مشهد مادر سلیمان» بود. در سال ۱۸۲۰ پس از پژوهش‌های باستان‌شناسی، هویت اصلی بنا به عنوان آرامگاه كوروش بزرگ مشخص شده‌است و چون گوهری در میان دشت خودنمایی می‌كند. این آرامگاه نزدیك ۵۳۰ تا ۵۴۰ پیش از میلاد از سنگ آهكی به رنگ سفید ساخته شده‌است. بنای آرامگاه میان باغ‌های سلطنتی قرار داشته و از سنگهای بزرگ، كه درازای پاره ای از آنها به هفت متر می‌رسد، ، ساخته شده‌است.
تخته سنگهای آرامگاه با بست‌های فلزی معروف به بست دم چلچله‌ای، به هم پیوسته بوده، كه بعدها آنها را كنده و برده‌اند و اكنون جایشان به صورت حفره‌هایی دیده می‌شود كه بیشترشان را بازسازی كرده‌اند.
بنای آرامگاه دو بخش شناخته شده دارد:
سكویی ۶ پلهای كه قاعده آن مربع مستطیلی به وسعت ۱۶۵ متر مربع است.
یك چهاردیواری كوچك به وسعت ۵/۷ متر مربع كه سقف شیب بامی دارد و ضخامت دیوارهایش به ۵/۱ متر می‌رسد.
پایه بنا (۱۳٫۳۵×۱۲٫۳۰ متر) از شش لایه پلكانی ساخته شده‌است، كه از آنها نخستین به بلندی ۱۷۰ سانتی متر، دومی و سومی ۱۰۴ سانتی متر، و سه عدد واپسین ۵۷٫۵ سانتی متر هستند. بلندای كلی بنا در حدود ۱۱ متر است. در ورودی آرامگاه در سمت شمال غربی قرار داشته و ۷۵ سانتی متر پهنای آن است. این درگاه كوتاه نیز دارای دو در سنگی بوده كه از بین رفته‌است.
خزانهٔ آرامگاه، در بالاترین نقطه، ریخت یك خانهٔ شیروانی ساده با یك ورودی كوچك در غرب را دارد. نزدیك به صد سال پیش باور بر این بود كه این بنا آرامگاه مادر سلیمان باشد و در دورهٔ اتابكان در زمان آل بویه با استفاده از ستون‌های برجای مانده از كاخهای باستانی مسجدی با نام «مسجد اتابكی» در گرد آن ساخته و یك محراب كوچك در خزانهٔ آرامگاه كنده‌كاری شد. در دههٔ ۱۹۷۰ بقایای مسجد پاكسازی شده و تكه‌های تاریخی به نزدیكی مكان‌های اصلی‌شان بازگردانده شدند.
پس از كشته شدن كوروش در جنگ با سكاها یا ایرانیان شمالی، جسد وی را مومیایی كرده و درون تختی از زر نهاده و اشیای ارزشمند پادشاهی و جنگی او را در كنار وی گذارده بودند. به گزارش باستان نگاران زمان اسكندر، وقتی اسكندر به پاسارگاد آمد و ازآرمگاه كوروش كه در میان باغی بزرگ قرار داشت دیدن كرد به آریستوبولوس دستور داد درون مقبره را تزیین كند. آریستوبولوس در درون مقبره تابوتی زرین، یك میز و تعدادی ظروف زرین و سلاحهای گرانقیمت و لباسهای شخص كوروش و كلیه جواهراتی را كه زمانی به دست می‌كرد یا به خود می‌آویخت مشاهده كرد. این آرامگاه در آن زمان توسط شماری مغ محافظت می‌شود اما در زمان اسكندر مورد دستبرد قرارگرفت و كلیه اشیاء گرانقیمتش به سرقت رفت.
در شیب سقف آرامگاه دو سوراخ بزرگ وجود دارد كه برای سبك كردن سنگها و كم كردن از بار سقف ایجاد شده‌است و برخی ندانسته، جای نگهداری كالبد كوروش و همسر وی دانسته‌اند.
آرامگاه كوروش در همه دوره هخامنشی سپند(مقدس) به شمار می‌آمده این امر باعث گردیده كه در دوران اسلامی هم این تقدس حفظ شود، اما تعبیر اصلی بنا دیگر مشخص نبوده‌است و از سوی دیگر مردم هم ساختن بناهای با عظمت سنگی را خارج از قوه بشری می‌دانسته‌اند و به حضرت سلیمان كه دیوان را برای كارهای دشوار در خدمت داشته‌است، نسبت می‌داده‌اند. به همین جهت آرامگاه كوروش را هم از بناهای آن حضرت می‌شمردند و آن را به مادر او نسبت می‌دادند و «مشهد مادر سلیمان» می‌خواندند.
اسكناس‌های سبز رنگ پنجاه ریالی ایران از سال ۱۳۵۲ خورشیدی تا ۱۳۵۷ با نقشی از پاسارگاد چاپ و نشر می‌شد.
استحكامات دفاعی تل تخت
نمای پاسارگاد از روی تپه تل‌تخت. نزدیكترین بنا آرامگاه كمبوجیه و دورترین بنا كه در مركز قسمت بالایی تصویر دیده می‌شود آرامگاه كورش بزرگ است. بین این دو بنا، ویرانه‌های كاخهای هخامنشی دیده می‌شوند.
این سازه ها با وسعتی در حدود ۸۰۰۰ متر مربع بر روی تپه‌ای بزرگ در انتهای شمالی پاسارگاد قرار دارند. سازه های یادشده معماری چهار دوره را به خود اختصاص داده‌است:
ساختارهای سنگی؛ عموماً مربوط به دورهٔ اول هخامنشی.
ساختارهای خشتی؛ مربوط به دورهٔ دوم هخامنشی.
ساختارهای خشتی و سنگی؛ مربوط به دورهٔ سلوكی و اشكانی.
ساختاری خشتی، آجری و سنگی؛ مربوط به اواخر دورهٔ ساسانی.
ساختار اول (سنگی) به روش بنایی خشك و با استفاده از قالبهای بزرگ سنگی و یك شیوهٔ اتصالی بنام آناتیروسیس (Anathyrosis)، كه تمدنهای آسیای صغیر در سدهٔ ششم میلادی با آن آشنا بودند، بنا شده‌است. نقشهٔ عمومی سكو یك متوازی‌الأضلاع با ابعاد تقریبی ۹۸×۷۹ متر و با تورفتگیهایی در كناره‌های شمالی و جنوبی، است. ارتفاع اصلی آن تقریباً ۱۵ متر بوده‌است. اولین مرحله از ساخت بنا توسط كوروش بزرگ انجام گرفته و با مرگ وی در سال ۵۳۰ قبل از میلاد متوقف شد. مرحلهٔ دوم در دوران داریوش بزرگ با استفاده از آجرهای خشتی (گلی) ساخته شد (۴۸۶ تا ۵۲۲ قبل از میلاد).
مجموعه پادشاهی
كاخ اختصاصی
این مجموعه در مركز پاسارگاد قرار گرفته‌است واز تعدادی كاخ تشكیل شده كه در اصل در محدوده مجموعهٔ باغها قرار دارند (معروف به «چهار باغ»). بدنهٔ اصلی كاخ‌ها از سالن‌های ستون‌دار تشكیل شده‌است. تالار عمومی (كاخ S) حدوداً در سال ۵۳۹ پیش از میلاد ساخته شده. تالار ستون‌دار آن دو ردیف چهار ستونی دارد. پایهٔ ستونها از سنگ سیاه هستند (۱٫۴۳×۱٫۴۳ متر)، و بدنهٔ آنها از سنگ آهكی سفید است. پایه ستونها ۱٫۰۴ متر و بدنهٔ ستونها ۱۲٫۰۶ متر ارتفاع دارند. سرستون‌ها از سنگ سیاه بوده‌است. شواهدی موجوداست كه سرستون‌ها یك شیر مركب، شاخ‌دار و یال‌دار، را نشان می‌داده‌است. كاخ یك سرسرا در هر طرف داشته‌است. برخی از نقوش برجستهٔ درگاه‌ها حفظ شدهاند، كه پیكر انسان و دیوها را نشان می‌دهند. كاخ مسكونی كوروش دوم (كاخ P) بین سالهای ۵۳۰ تا ۵۳۵ پیش از میلاد بنا شده‌است. سالن ستون‌دار این كاخ (۳۱٫۱×۲۲٫۱ متر) پنج ردیف ستون و در هر ردیف شش ستون دارد، و سرسرای پر ابهت آن در جنوب شرقی به ابعاد ۷۵٫۵×۹٫۳ متر است.
كاخ دروازه در حدود شرقی محوطهٔ اصلی قرار دارد و شامل یك تالار ستون‌دار با نقشهٔ چهار ضلعی و ابعاد ۲۵٫۵×۲۸٫۵ متر است. این تالار ۸ ردیف ستون دارد. این تالار دو در ورودی اصلی در محور طولی كاخ و دو در فرعی در محور عرضی كاخ دارد.
در یكی از چار چوب‌های دروازه، یك نقش برجستهٔ مشهور از یك پیكر انسان مانند كه بال‌هایی دارد دیده می‌شود. این طرح كه تنها نقش باقی‌مانده در كاخ دروازه‌است، مردی را نشان میدهد كه ریش انبوه و چهار بال كه رو به مركز تالار دارد.
كوشك‌های (پاویلیون‌ها) A و B كه در شرق و جنوب باغ شاهی قرار دارند، احتمالاً دو ورودی به باغ سلطنتی بوده‌اند. از این دو، كوشك B بهتر حفظ شده‌است. این كوشك با ابعاد ۱۱٫۷×۱۰٫۱ متر از یك سكوی چهارضلعی از سنگهای آراسته تشكیل شده‌است.
آن چه از این بنا باقی‌مانده دیواری بلند به ارتفاع حدود ۱۴ و طول تقریبی ۷٫۵ متر است. این بنا به بنای كعبه زرتشت در نقش رستم شباهت دارد در حالی كه از نظر قدمت، قدیمی‌تر و از نظر استحكام و فن ساخت نمایانگر اجرایی قوی‌تر از بنای كعبه زرتشت است.
محوطه مقدس
در فاصله حدود ۱۲۰۰ متری شمال غرب مجموعه پاسارگاد و پشت تپه ماهوری‌های سنگی مشرف به دشت، محوطه‌ای باستانی وجود دارد كه شامل دو سكوی سنگی سفید رنگ و یك تپه مستطیل شكل پلهای است كه معروف به محوطه مقدس است. در این محوطه با استفاده از سنگهای سفید دو سكوی نزدیك به هم ایجاد شده كه یكی دارای پله و دیگری بدون پله‌است. قاعده سكوی جنوبی ۴۳/۲ متر و بلندی آن ۱۶/۲ متر است. این سكو دارای ۸ پله با خیز ۲۷ سانتی متر یعنی برابر با ارتفاع پله‌های دیگر بناهای پاسارگاد است. قاعده سكوی شمالی ۸۰/۲ متر و بلندی آن۱۰/۲ متر است. مطالعه و بررسی سكوها نشان میدهد كه آنها در دوره كوروش و به عنوان آتشدان جهت اجرای مراسم آیینی ساخته شدهاند. درون آتشدان‌ها جهت سبك كردن وزن، خالی شده و روی شالوده‌ای به عمق حدود یك متر قرار داده شده كه پیرامون آنها را نواری از سنگ سیاه دربر گرفته‌است. در فاصله ۱۲۰ متری غرب آتشدان‌ها روی صخره‌های طبیعی موجود در محوطه ساختاری خشتی و سنگی ایجاد شده كه اكنون به صورت یك تپه درآمده‌است. طول تپه حدود ۸۵/۷۴ متر، عرض آن حدود ۵۰ متر و ارتفاعی نزدیك به ۴۰/۵ متر دارد. این ساختار دارای پنج طبقه بوده كه طبقه‌های یكم تا چهارم از سنگ لاشه و طبقه پنجم از خشت ساخته شده‌است. در نمای شمالی ساختار، یك پله جهت دسترسی به طبقات بالاتر با استفاده از سنگ لاشه ایجاد شده كه ۲۰/۲ متر ارتفاع و ۵۰/۱ متر عرض دارد. با توجه به بررسی‌ها و مطالعات انجام شده می توان نتیجه گرفت كه این ساختار در ارتباط با آتشدانهای سنگی و جهت اجرای مراسم قربانی یا تشریفات مذهبی ساخته شده‌است.
در نزدیكی آرامگاه كوروش سازه‌ای مشتمل بر حیاتی به وسعت ۲۰۸ مترمربع است كه بصورت نامنظم از سنگهای سفید ربوده‌شده از كاخهای پاسارگاد ساخته‌شده و نیز ایوانی به پهنای ۳۰٫۳ متر با جرزهای سنگی نامنظم و چهار گوش با اتاق‌های كوچك و بزرگ در پشت آن دارد. درب این سازه به سمت مشرق است. سنگهای سازه با ملات گچ به هم وصل شده و در بعضی از نقاط این سازه ملات به كار برده نشده‌است.[۸] در زمان سامی قسمتی از این محل تعمیر شده و بدفتر فنی سامی اختصاص داده شده بود ولی امروزه متروك می‌باشد.[نیازمند منبع]
كاخ بارعام
كاخ بارعام یا كاخ پذیرایی كوروش. وسعت این كاخ ۲۴۷۲ متر مربع است كه در محور شمال غربی ـ جنوب شرقی ساخته شده‌است. این كاخ شامل یك تالار گسترده مركزی با هشت ستون است كه وسعت آن ۷۰۵ متر مربع است. چهار ایوان در چهار سمت كاخ با ستونهایی كوچكتر و دو اتاق، دیگر قسمتهای اصلی بنا را تشكیل میدهد. ارتفاع تالار كاخ به گونهای بوده كه چند متر از سقف ایوان‌های اطراف بالاتر بوده‌است. از هشت ستون این تالار تنها یك ستون آن پابرجاست كه ارتفاع كنونی این ستون به ۱۰/۱۳ متر می‌رسد. زیر ستونها و سر ستون‌های تالار مركزی از سنگ سیاه و قلمه ستونها از سنگ سفید ساخته شده‌است. دیگر ستون‌های تالار، در زمان اتابكان برای ساختن مسجدی در اطراف آرامگاه كوروش به آنجا منتقل شده بود كه هم اكنون به جای اصلی بازگردانده شده‌است. تالار مركزی از چهار درگاه به چهار ایوان كاخ ارتباط دارد. درگاه‌ها و ستون‌های ایوان‌ها از سنگ سیاه بوده‌است. درگاه شمال غربی، با نقش پای انسان و عقاب به ایوان ۱۶ ستونی شمال غربی ارتباط دارد و درگاه شمال شرقی نیز به بزرگترین ایوان كاخ، كه ۴۸ ستون داشته ارتباط دارد. درگاه جنوب شرقی با نقش تركیبی انسان، ماهی و گاو به یك ایوان ۱۶ ستونی راه دارد. درگاه جنوب غربی با نقش پای انسان و حیوان به ایوانی ۲۸ ستونی راه دارد. ظاهراً این نقوش درگاه‌ها از سنن آشوری و دیگر ملل الهام گرفته‌است، اما ایرانیان به آنها معانی متناسب با روحیات و باورهای خود داده‌اند. در دو سوی این ایوان، دو اتاق وسیع قرار داشته‌است.
در این كاخ قسمتهایی از سه جرز سنگی باقی‌مانده كه بر بلندای جرز جنوبی یكی از كهن ترین سنگ نبشته‌های میخی بر آن حك شده‌است. این سنگ نبشته به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی نوشته شده و متن آن چنین است:
كاخ بار عام كوروش مكانی است كه در آن شاه از میهمانان و مقامات ملل مختلف كه زیر چتر امپراتوری هخامنشی قرار داشتند پذیرایی میكرده و در مورد مسائل مختلف با یكدیگر بحث و گفتگو میكرده‌اند. تالار بارعام نخستین مقر سازمان ملل است كه در بیست و پنج قرن پیش اندیشه‌های والای انسانی، حقوق بشر و آزادی و برابری انسانها در آن مطرح شد و به تمامی جهان آن روز گسترش یافت.
عقاید مختلف درباره این سنگ نگاره
ایرانیان از زمان باستان تاكنون این پیكره را مقدس می‌دانند و… (تاكنون) هیچ‌كس جرأت نداشته به این پیكره… آسیب برساند. هنوز هم تصور مقدس بودن این پیكره در میان مردم بومی باقی است.[۹] مردم محلی دستان او (صاحب این مجسمه) را رو به قبله و در حالت نیایش می دانند. مولانا ابوالكلام آزاد (مفسر قرآن و وزیر فرهنگ هند در زمان گاندی) در كتاب كوروش كبیر (ذوالقرنین) و برخی دیگر از پژوهشگران این نقش برجسته كه شاخ‌های قوچ و بال‌های عقاب دارد را تصویر كوروش می‌دانند.
برج سنگی
یكی از بناهای بسیار زیبای مجموعه پاسارگاد برج سنگی است كه ساخت آن مربوط به آغاز دوره هخامنشیان است. بنایی چهار گوش برج مانند كه اكنون تنها یك دیواره از آن باقی‌مانده‌است. ارتفاع برج نزدیك به ۱۴ متر و قاعده آن ۲۳/۷ * ۲۷/۷ متر است كه بر سكویی سه پلهای قرار گرفته‌است. ورودی بنا به سوی شمال غربی تعبیه شده و نزدیك به ۵۰/۷ متر از سطح زمین ارتفاع دارد كه با یك پلكان ۲۹ پلهای به اتاق بالای برج دسترسی داشتهاند. این بنا از نگاه معماری و هنری یكی از شاهكارهای مهندسان و هنرمندان هخامنشی به شمار میآید. بلوكهای سنگی به گونهای روی هم قرار گرفتهاند كه در برخی از رجها به سختی میتوان دو بلوك را از هم تشخیص داد. سنگهای به كار رفته در ساخت بنا از گونه سنگهای سفید مرمر نما است كه از معدن كوه سیوند آورده شدهاند. مقداری هم سنگ سیاه آهكی در پنجره‌های كور استفاده شده‌است. نمای دیواره دارای تعداد زیادی تو رفتگی مستطیل شكل است كه احتمالاً جهت زیباسازی یا در ارتباط با كاركرد بنا بوده‌است. ۱۰ عدد گودی پنجره مانند كه (پنجره كور) نامیده می‌شده) در دیوارهای آن در آورده‌اند و این پنجره‌ها را با سنگهای سیاه قاب گرفتهاند.
در مورد كاربری بنا نظرهای گوناگونی مطرح است. گروهی آن را مقبره كمبوجیه پسر و جانشین كوروش می دانند و بعضی هم آن را آتشكده یا نیایشگاه بشمار می‌آورند و برخی نیز آن را (گنج خانه كوروش) خوانده‌اند كه در آن اسناد و مدارك مهم دولت هخامنشی بایگانی میشده‌است. به احتمال زیاد این بنا با توجه نقشه و معماری آن كاركردی آیینی داشته‌است. نمونه‌ای از این بنا در نقش رستم با نام كعبه زرتشت وجود دارد كه از روی این بنا الگوبرداری شده‌است.
این بنا در دوره اسلامی به نام زندان سلیمان معروف بوده‌است.
پاسارگاد، جمهوری اسلامی ایران به سال ۱۳۸۳ خورشیدی مطابق با سال ۲۰۰۴ میلادی بر اساس بندهای یكم، دوم، سوم و چهارم معیارهای فرهنگی در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسید:
معیار یك: پاسارگاد نخستین نشانه بارز معماری سلطنتی هخامنشی است.
معیار دو: پایتخت شاهنشاهی پاسارگاد را كوروش بزرگ با مشاركت مردمان گوناگون امپراطوری كه بنا نهاده بود ساخت این حركت به صورت یك مرحله بنیادی در تحول هنر و معماری كلاسیك ایران درآمد.
معیار سه: محوطه باستان شناختی پاسارگاد با كاخ‌ها، باغها و آرامگاه كوروش بزرگ بنیان گذار سلسله هخامنشی یادبودی استثنایی از تمدن هخامنشیان در ایران است.
معیارچهار: مجموعه چهار باغی پادشاهی كه در پاسارگاد بنیان گذاشته شده به صورت نمونه‌ای مادر برای این گونه معماری و طرح ریزی در آسیای غربی در آمد.
میراث جهانی پاسارگاد مسقف می‌شود
اداره كل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری فارس در نظر دارد مجموعه جهانی پاسارگاد را مسقف كند. به‌دنبال مطالعات و پژوهش‌هایی كه با هدف حفاظت و مرمت بناهای تاریخی انجام شده و می‌شود، موضوع مسقف شدن مجموعه جهانی پاسارگاد مطرح و پس از برگزاری جلسات متعدد كارشناسی، از سوی شورای راهبردی سازمان میراث فرهنگی كشور تصویب شد. براساس این طرح بیش از ۶ هزار مترمربع از كاخهای اختصاصی، بارعام و كاخ دروازه مجموعه جهانی پاسارگاد، مسقف می‌شود. در اولین گام اجرایی از این طرح، مرحله ساخت قطعات مورد نظر آغاز شده‌است. این طرح با اعتباری بالغ بر ۱۴ میلیارد ریال عملیاتی خواهد شد. هم اكنون عملیات حفاری محل فنداسیون‌های سقف توسط هیأت حفاری در مجموعه جهانی پاسارگاد آغاز شده كه به محض اتمام عملیات نسبت به نصب سقف ها اقدام می‌شود. زمان اجرای این طرح حدود ۲ ماه اعلام شده است.
