خلوت كریمخانی

در گوشه شمال غربی محوطه گلستان چسبیده به تالار سلام بنائی سرپوشیده و ستون دار بصورت ایوان سه دهنه ئی وجود دارد كه در وسط آن حوض جوشی ساخته شده و آب قنات شاه از میان آن بیرون جسته و در باغهای سلطنتی جریان می‌یافت.
راه عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر سابقا از این محل بود ولی در زمان ناصرالدین شاه به سبب تغییر وضع ساختمانها آن معبر مسدود گردید.
این قسمت از كاخ گلستان كه جلو خان یا خلوت كریمخانی نامیده می‌شود چنانكه از نامش پیداست از دو نظر از محلهای قدیمی و تاریخی به شمار می‌رود یكی به سبب اساس بنای آن كه در زمان كریمخان نهاده شده و دیگر به علت ستم و عمل ناجوانمردانه ئی كه آغا محمد خان قاجار در این محل با استخوان‌های پوسیده كریمخان زند روا داشته بود.
در سال ۱۲۰۶ ه.ق و به دستور آغا محمد خان بقایای جسد كریمخان زند را از عمارت كلاه فرنگی(محل كنونی موزه پارس در شیراز) به تهران حمل نموده و در زیر پله‌های همین خلوت كریمخانی كه محل عبور و مرور روزانه او بود دفن نمودند بهرحال استخوانهای آن پادشاه كریم النفس سالها لگد كوب قاجاریه بود و درباریان متملق آن زمان در گذاشتن پای بر سر وسینه وكیل الرعایا بر یكدیگر سبقت می‌جستند و معروف است كه خود آغا محمد خان قاجار با نوك شمشیری كه بر كمر داشت چند ضربه ئی نیز بر خاك می‌نواخت .
پس ازآغا محمد خان این قسمت از بناهای سلطنتی بر اثر تغییراتی كه چندین بار در زمان ناصرالدین شاه داده شد تبدیل به محوطه كوچكی بنام حیاط كریمخانی گردید و به وسیله نرده‌های آهنی از باغ گلستان جدا شده بهمان صورت باقی ماند و به علت صفا وآرامشی كه داشت گاهی ناصرالدین شاه در این گوشه دنج به تنهائی در كنار حوض آن به استراحت پرداخته قلیانی می‌كشید.
پس از انقراض قاجاریه و در زمان پهلوی اول ( بهمن ماه ۱۳۰۴ ه.ش ) دستور شكافتن و كاوش زیر پله‌های سمت راست جلوخان را صادر گردید. كارگران كه آنها نیز از طایفه زند بودند تحت نظر استاد حسین میدانی زیر پله‌های مزبور را كنده پس از مقداری خاك برداری قطعات استخوان‌های نپوسیده شاه زند را بیرون آوردند .
پس از جمع آوری استخوان‌های ویكیل از وزارت دربار بفرماندار قم دستوری صادر گردید و او محلی در مقبره شاه صفی و شاه سلطان حسین در قم تعیین نمود و استخوان‌های وكیل الرعایا كه قسمت اعظم آن خاك شده فقط قطعات كوچكی باقی مانده بود به قم حمل شد و در محل مزبور دفن گردید .
در حال حاضر دو اثر شاخص هنری در خلوت كریمخانی قرار گرفته اند :
– سنگ مزار ناصرالدین شاه
– تخت فتحعلی شاهی
سنگ مزار ناصرالدین شاه كه پیش از این در آستانه مباركه عبدالعظیم و بر روی مزار ناصرالدین شاه قرار داشته در اوایل انقلاب از شاه عبدالعظیم به كاخ گلستان منتقل و بعد از ۱۷ سال در خلوت كریم خانی نصب گردید .
سنگ مزار ناصرالدین شاه دارای ابعادی معادل ۲۴۹*۱۳۱ سانتی متر بوده كه تصویر ناصرالدین شاه را ظاهرا در اندازه طبیعی با شمشیری در دست می‌نمایاند.
در حاشیه نیز از تزئینات متعدد استفاده شده ، در زیر پای چپ شاه حك شده عمل استاد عباسقلی حجار اما منابع تاریخی نام علی اكبر حجار را به عنوان پدید آورنده اصلی ذكر كرده اند. مرحوم محمد علی فروغی – ذكاءالملك – در قالب یادداشت‌های روزانه خود به تاریخ شنبه ۲۷ شوال ۱۳۲۱ ه.ق آورده است :
“… برای سنگ قبر ناصرالدین شاه مذكور صورت ناصرالدین شاه را ساخته اند . حجار آن میرزا علی اكبر – نامی است . می‌گویند در این صنعت مهارت دارد . از قراری كه شنیدم مباشر سنگ امیر الام است . نمی‌دانم كیست .صورت شاه را از كارهای كمال الملك گرفته و دور آن طبقات رجال ناصرالدین شاه را می‌سازند . می‌گویند، تا به حال سی هزار تومان خرج آن شده است .”
در قسمت جنوبی خلوت كریم خانی و در كنار سنگ قبر ناصرالدین شاه تختی از جنس مرمر قرار گرفته كه با توجه به مستندات موجود در مركز اسناد تصویری كاخ گلستان در دوره قاجار مدتی مقابل عمارت خروجی و بادگیر قرار داشته و در دوره پهلوی دوم به این مكان انتقال یافته است . اشعار پیرامون تخت تعلق آن را به زمان فتحعلی شاه نشان می‌دهد (…خدیو شش جهت فتحعلی شاه ).