سیراف (صورت قدیمتر: سیراب) در بعضی نوشته‌ها صیراف نیز نوشته شده‌است. شهری باستانی واقع در بخش مركزی شهرستان كنگان در استان بوشهر یكی از آثار تاریخی و از نقاط دیدنی استان بوشهر در جنوب ایران است.
سیراف یكی از قدیمیترین بنادر ایران است كه زمانی دارای رونق فراوانی بوده‌است. شهر باستانی «سیراف» دارای معماری خاصی می‌باشد كه بسیار شبیه به روستای ماسوله در شمال كشور می‌باشد[نیازمند منبع]، بندری كه در آن زمان بیش از سیصدهزار نفر جمعیت داشته و به دلیل آزادمنشی دینی در این بندر بین‌المللی پیروان مذاهب گوناگونی همچون: زرتشتیان، مسیحیان، مانویان، یهودیان، بوداییان و اقوامی همچون: رومیان، یونانیان و چینی ها در این بندر زندگی می كرده‌اند. گورستان های بازمانده از پیروان دین های گوناگون در این شهر باستان نشانگر این آزادی دینی این بندر ایرانی ست.
سیراف پررونق ترین بندركشور بود كه روابط تجاری زیادی با روم و یونان در اروپا و ماداگاسكار در آفریقا تا كانتون چین در آسیا در دوره‌های ساسانی و اسلامی داشت. سفال های بازمانده با نقش های گوناگون، پارچه ها و زیورآلات، معماری های گچی و اتاق های آذین شده به آثار هنری و ساختمان های دو سه طبقه بخشی از میراث بجامانده از آن تمدن است. اما زمین لرزه مرگبار هفت روزه سال سیصد و شصت و هفت هجری قمری مدفون شدن كامل این بندر را در پی داشت. از این روست كه سیراف پمپئی ایران نامیده شده است.
بازمانده‌های تاریخی سیراف
بازمانده‌های این شهر باستانی در نزدیكی بندر سیراف كنونی دیده می‌شود. سیراف زمانی از بندرهای اصلی ایران و خاورمیانه و محل پهلوگیری كشتی‌های بزرگ بود. بازرگانان سیرافی به دوردست‌های آسیا و آفریقا سفر دریایی می‌كردند. آنچه از سیراف بازمانده، حفره‌های سنگی كنده شده بر شیب تبه‌های سنگی است كه گویا بعد از اسلام به‌عنوان قبر نیز استفاده شده‌اند. همینطور سنگچین‌ها، چاه‌ها، سنگ‌فرش‌ها و غارهایی شبیه آتشگاه در دل كوه‌ها بجا مانده‌است. غلامرضا معصومی، محمد حسین سمسار، رضا طاهری و سید قاسم یاحسینی تاریخ نگارانی بوده‌اند كه به صورتی مبسوط سیراف را در حوزه‌های باستان‌شناسی و بناهای تاریخی، وضعیت اجتماعی، موقعیت جغرافیای تاریخی و اجتماعی و مشاهیر آن شرح داده‌اند. در كتاب سكه‌های سیراف مرتضی قاسم بگلو ناگفته های بسیاری از تاریخ این شهر بیان و نكات مهمی از ارتباطات تجاری بین‌المللی آن آشكار گردیده‌است.
دخمه های باستانی سیراف
دخمه های باستانی در ارتفاعات مشرف بر دامنه كوه های شمالی سیراف قرار دارند، محققان از آن بعنوان حوضچههای نگهداری و استعمال آب باران و یا به عنوان قبور سنگی یاد می‌كنند.
حوضچههای آب باران
آنچه كه امروزه در ارتفاعات مشرف بر دامنه كوههای شمالی سیراف می‌بینیم، و اندیشمندان و محققان از آن به عنوان قبور سنگی یاد می‌كنند، در ابتدا به منظور ایجاد قبر و مدفن مردگان خلق نشده‌اند بلكه حوضچههای استحصال آب باران بوده‌اند كه بر روی كوههای مشرف به دریا و شهر برای استفاده از آب باران و نیز تزریق به درون زمین و پیوستن به سطح سفره‌های آب زیرزمینی جهت تقویت آبخوانهای آن منطقه و به منظور برداشت در پائین دست از طریق چاههای حفره شده در طبقات سنگی بوده‌اند.
به منظور تأمین آب شرب از طریق باران، كه تنهاترین، مهم‌ترین و مؤثرترین روش در استحصال آب باران به شمار می‌آید جمع آوری مستقیم آب بر روی سطوح نازله می‌باشد. به منظور بهره وری از آبهای نازله و جلوگیری از هدر رفتن آنها و نیز تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی چاههای مذكور پیشینیان سیراف به این نتیجه می‌رسند كه هر آنچه آب نازله را بر سطح كوه مذكور در بالادست چاههای حفر شده، استحصال و ذخیره نمایند و بدین طریق به آبهای جمع آوری شده فرصت بیشتری جهت نفوذ به درون زمین دهند. در حال حاضر از نواحی نزدیك به خط الرأس كوه با ایجاد مخازن با مقطع چهارگوش به ابعاد متفاوت حوضچه‌هایی را در سرتاسر یال جنوبی كوه تعبیه نموده‌اند كه قادر به جمع آوری مجموعه آبهای نازله بر سطح اراضی مذكور باشد. چاههای حفر شده درون طبقات سنگی نیز درست در پائین دست هر مجموعه مخازن ذخیره آب تعبیه شده به طوریكه با نفوذ آب و رسیدن به سطح ایستابی منطقه بلافاصله سطح آب چاههای مذكور را مورد تأثیر قرار می‌دهد.
ابعاد حوضچه‌ها عموماً به صورت مقطع مستطیلی (چهارگوش) بوده و طول این مخازن در جهت شیب واقع است. برخی از این حوضچه‌ها دارای سرریز بوده بطوریكه پس از پرشدن آن، آب مستقیماً درون حوضچه پائین دست هدایت می‌شده‌است. همچنین در بخش انتهائی برخی از این مجموعه حوضچههای دامنه‌ای، سرریز آخرین حوضچه به یك كانال دست ساز (كه می‌توانسته مسیر طبیعی جریان آب باشد) ختم می‌شود كه احتمالاً از این كانال آب به عنوان سرریز نهائی یا حقابه پائین دست و یا شاید آبیاری مزارع به مكانهای مورد نظر هدایت می‌شده‌است. لزوم استفاده بهینه از آبهای نازله جهت تقویت سفره‌های آب زیرزمینی به حدی بوده‌است كه حتی در دامنه پائین كوه نیز امكان حفر گودال وجود داشته و شاهد حضور حوضچه‌هایی با جهت عمود یا مایل نسبت به دیگر حوضچه‌ها هستیم. كوچكی ابعاد این گودالها به حدی است كه به تنها چیزی كه نمی‌توان آنان را نسبت داد، قبر می‌باشد.
قبرهای سنگی
به احتمال زیاد می‌توان گفت كه گودالهای حفر شده بر پهنه كوهستان سیراف در ابتدا به منظور جمع آوری و استحصال آب ایجاد شده‌اند و آنچه كه بعدها توسط افرادی (احتمالاً متنفذ و متمول و نیز شاید توسط عموم و بدلیل رخداد حوادث غیر مترقبه همچون زلزله و یا بیماری طاعون و نیاز به دفن سریع مردگان) مورد استفاده به عنوان گورهای فردی یا خانوادگی شده در روزگارانی زیاد پس از احداث اولیه اینان صورت گرفته‌است. پیدا شدن استخوان و آثار مردگان درون برخی از این حوضچه‌ها نه تنها منكر سیستم استحصال و ذخیره آب نمی‌باشد بلكه با دقت بر گورهای یافته شده و وجود لایه‌ای از قشر نفوذ ناپذیر ساروج درون حوضچههای استفاده شده به عنوان قبر، به نكاتی موید روش تأمین آب در شهر باستانی سیراف پی برده می‌شود.
مسجد امام حسن
بهترین بنای عمومی سیراف مسجد جامع آن است كه بر ویرانه های یك دژ ساسانی بنا گردیده است كه می بایستی این مسجد پس از ۱۸۸ق بر پا شده باشد.این تاریخ را كشف سكه هایی با تاریخ ضرب همین سال تاًیید می كند. مسجد نخستین صحنی مربع ودر سه سو دارای رواق هایی با ستونهای مدور بوده،كشف پایه یك تك مناره این مسجد را در رده یكی از كهن ترین مساجد دارای مناره در سرزمینهای اسلامی قرار می دهد. در بنای این مسجد پس از زلزله دگرگونیهایی پدید آمد وشرحی می دهد مربوط به مرحله بعدی مسجد باید باشد. بندر دست كم دومسجد دیگر نیز داشته است .مسجد بزرگ از سه سو به بازار محصور بوده و تاریخ بنای هردو را همزمان میدانند (سمسار۱۱،۱۳۸۰). كلیه مسجدهای سیراف براساس دو نمونه اصلی طرح شده اند. تحول و گسترش بعدی نمونه های مختلف مسجد نیز برهمین نمونه های اولیه متكی است. الف) مسجد تك حجره ای با فضای واحد مركزی این گونه مسجد بصورت متصل به یكی از خانه ها و یا در كنار مجتمعی در بازار ساخته شده است. ب) مسجد جمعه از گردهم آئی حجره های ساده دورادور حیاط مركزی بوجود آمده و بشكل چهارگوش است فضاهای حاصل از این گونه گردهم آئی عبارتند از حجره هائی باز و با اندازه های تقریباً مساوی كه با آهنگی واحد در چهارسوی حیاط تكرار شده اند. ورودی های مسجد وضعیت خاصی را نسبت به محورها یا سمت های اصلی نشان نمی‌دهند. شكل كلی مسجد و حیاط مركزی آن مربع است. مسجد سیراف ساده ترین نمونه مسجد جمعه است از محورهای اصلی و فرعی و چهار ایوان جانبی در آن اثری نیست و بهمین دلیل نیز گرچه حیاط مركزی در میان حجره ها قرار گرفته است آن خاصیت مركزیت موجود در نمونه های تكامل یافته مسجد جمعه را ندارد. عنصرهای تفكیك كننده و سمت دهنده در آن محدود به محراب و منبر و منار است (فقیه،۵ ،۱۳۷۸)
عمارت شیخ جبار نصوری
این قلعه كه متعلق به خاندان نصوری است بر روی تپه ای بلند و مشرف به دریا بنا شده است ودارای دو حیاط اندرونی وبیرونی ویك شاه نشین می باشد. كه توسط شیخ جبار دوم پدر بزرگ شیخ ناصر نصوری در اوایل دوره قاجاریه ساخته شده است. این بنا قدمت ۲۰۰ ساله دارد كه گچ بری های آن موید این گفته می باشد. همچنین هجده تابلو بسیار زیبا از مجالس شاهنامه فردوسی در ایوان غربی قلعه نقش بسته است. تاریخ احداث قلعه نصوری به سال ۱۲۲۴ ه.ق می باشد.
