صنایع دستی خراسان جنوبی

بافته های داری و زیراندازها
گروه بافته های داری و زیراندازها یكی از گروههای صنایع دستی را تشكیل می دهد. بافته های داری و زیراندازها قدمت بسیار طولانی در منطقه خراسان جنوبی داشته و نقش بسیار مهمی در خودكفایی مردم منطقه ایفا كرده است. مقدسی در كتاب احسن التقاسیم می نویسد : ( از قوهستان پوشاك هایی مانند نیشابوری سفید و فرش و جانماز … و مانند آن صادر می شود .) در كتاب اشكال العالم جیهانی متعلق به نیمه سده چهارم هجری آمده است : ( از ولایت قهستان كرباس های نیكو و پلاس های خوب و زیلوها مانند جهرمی می بافند و بیشتر در تون می باشد و از آنجا به نیشابور و دیگر ولایات می برند ). سیسیل ادواردز نیز در كتاب ( قالی ایران ) اشاره ای به نوعی قالیچه های عربی بافت منطقه فردوس داشته است.

در بیرجند [در یك سده ی قبل] اصناف و صاحبان حرف از همدیگر كاملاً مجزا شده و هر یك در جایی از بافت شهر كه بصورت سنتی به آنها تخصیص یافته بود به حرفه و شغل خود اشتغال داشتند. در بازار كلاه مالهای بیرجند منظره صدها كلاه نمدی به شكل های مختلف (میرزایی، پهلوی، برزگری، آخوندی و غیره ) رنگ های گوناگون كه قالب زده در آفتاب قرار می دادند كه خشك شود، دیدنی بوده است. نگاهی به اقلام مهریه نیز در اسناد به جای مانده در عصر قاجار نیز گواهی است بر قدمت نمد مالی در منطقه. نمد سفید عمل بیرجند یكی از اقلام جهیزیه محسوب می شده است. امروزه نمدمالی در منطقه رونق گذشته خود را از د ست داده و استفاده از نمد به عنوان زیرانداز بسیار محدود است .در استان خراسان جنوبی جزء هنرهای فراموش شده محسوب شده و كار تهیه و تولید نمد در استان ما صرفا محدود به ساخت لباس مخصوص چوپانان یعنی كپنك است. روستای سَلم آباد در نزدیكی شهرستان سربیشه در حال حاضر تنها كارگاه فعال منطفه رو در خودش جای داده. اغلب مردم این روستا در گذشته نمدمال بوده اند. ولی در حال حاضر از مجموعه كارگاههای نمدمالی این روستا فقط یك كارگاه باقی مانده است. شهرستانها دیگر استان بویژه سرایان نیز دارای كارگاههای نمد مالی زیادی بوده كه هنرمندان سرایانی در آن به تولید انواع نمد (فرش نمد، كپنك) مشغول بوده اند، ولی در حال حاضر به علت فوت استادكاران قدیمی و كهولت سن نمدمالان باقیمانده ، این هنر فراموشی سپرده شده است.

پوشاك سنتی
نام رشته : پای پوش سنتی
ساخت انواع پای پوش های سنتی یكی از رشته ها ی صنایع دستی است. گیوه بافی و گیوه دوزی با استفاده از نخهای پنبه ای و ساخت كفشهای چرمی از اصلی ترین پای پوش های مردم منطقه از گذشته های دور محسوب می شده است كه در حال حاضر ، از جمله حرف منسوخ شده و كم رونق در استان خراسان جنوبی است.در بیرجند قدیم انواع كفش و گیوه در بازار بفراوانی یافت می شده است.

همانطور كه مستحضرید چرم یكی از مواد اولیه تهیه كفش است. یكی از مناطق تولید چرم در منطقه خراسان جنوبی ، روستای چرمه از توابع شهرستان سرایان بوده است .نام روستا ” چَرمه ” خود دلیلی بر رونق چرم سازی در این منطقه است . این منطقه به جهت ییلاقی بودن و برخورداری از مراتع سر سبز از قدیم محل پرورش و نگهداری اسب هم بوده است . تولید انواع پای پوش های سنتی در حال حاضر با توجه به ورود انواع كفش ها به سبك اروپایی رونق گذشته را كاملا از دست داده.استاد ابراهیم ذكریا، ساكن روستای چَرمه ، بیش از ۳۰ سال سابقه فعالیت در رشته سراجی سنتی از بازماندگان نسل استادان فرآوری چرم یعنی سراجی سنتی و تهیه پای پوش های سنتی هستند كه این هنر در خانواده ایشان بصورت موروثی بوده.. استاد ابراهیم ذكریا تنها كسی است كه به صورت پدر فرزندی فن و روش این هنر اصیل و بومی را در سینه خود حفظ نموده و تا كنون با توجه به سختی های كار و عدم سرمایه كافی ، به تنهایی در حفظ آن كوشیده است.

رودوزی های سنتی

سوزن دوزی و یا رودوزه های سنتی از هنرهای اصیل و سنتی ایران و از پركاربردترین و زیباترین آنها است. و دارای تنوع بی شماری می باشد . كه بر حسب منطقه و محل كار دارای ویژگیهای ساختاری منحصربفرد می باشد . به طوریكه از نوع و روش دوخت و كاربرد رنگهای متنوع می توان به مكان پیدایش آنها پی برد. رودوزیهای سنتی هنر آراستن سطح رویین پارچه های اكثراً ساده با بهره گیری از نخهای الوان و با كمك سوزن و قلاب است و دست اندركاران آن به مدد بخیه های ظریفی كه بر منسوجات ساده می نشانند معمولاً تلفیق زیبایی از صبر ، شكیبایی را به نمایش می گذارند.

سفال
سفالگری از رشته های بومی و شاخص خراسان جنوبی می باشد.سفالگری در منطقه خراسان جنوبی كاملا جنبه كاربردی داشته و اكثر محصولات تولید شده در منطقه بدون لعاب و یا دارای لعاب ابتدایی است. خاك مورد استفاده معمولا خاك مل و رس بندی و كوره ها اكثرا زمینی می باشند. سفالگری اغلب به روش های مفتولی (كویل) و چرخ كاری است كه از روش مفتولی معمولا برای ساخت ظروف با ارتفاع زیاد و یا ساختن تنور استفاده می شود.روستای شاهزیله و كوشه از مناطق قدیمی ساخت ظروف سفالی در منطقه می باشند. این صنعت علاوه بر شهرهای بیرجند و خوسف در شهرستان فردوس نیز از رواج نسبتا خوبی برخوردار است.

صنایع دستی چوبی

در استان رشته هایی همچون حصیر بافی ، خراطی ، تركه بافی و اسپند بافی از رشته های بومی و اصیل منطقه در گروه صنایع دستی چوبی و رشته هایی همچون معرق چوب ، منبت چوب ، مشبك چوب ، محرق چوب ، پیكر تراشی جزء رشته های رایجی و غیر بومی در گروه صنایع دستی چوبی هستند.
هنر – صنعت تركه بافی یكی از كهن ترین صنایع دستی بشراست . ماده اولیه مورد نیاز درتركه بافی ، ساقه های نورس گیاهان به ویژه درخت بید است .در استان خراسان جنوبی درختان سرخ بید و درختچه های سافتِرگ از جمله مهمترین منابع تامین مواد اولیه تركه بافی است كه بصورت فراوان در محل تولید یافت می شوند.

صنایع دستی فلزی
گروه صنایع دستی فلزی یكی از گروه های شاخص صنایع دستی ایران را تشكیل می دهد . از گروه صنایع دستی فلزی ، رشته هایی از قبیل چلنگری یا آهنگری ، مسگری ،علامت سازی ، قفل سازی ، افزار فلزی (اسلحه سازی…) ، چاقو سازی در استان خراسان جنوبی زمینه فعالیت داشته و یا دارند. در بیرجند [در یك سده ی قبل] اصناف و حرف گوناگون از همدیگر كاملاً مجزا شده و هر یك در جایی از بافت شهر كه بصورت سنتی به آنها تخصیص یافته بود به حرفه و شغل خود اشتغال داشتند.

نساجی سنتی
كشور ما ایران در دوره های مهم تاریخی سهم عمده ای در پیشرفت و تكامل صنعت نساجی در دنیا داشته و از مناطق پیدایش و تكامل این صنعت به شمار میرود.متاسفانه امروزه پیشرفت علم و تكنولوژی صدمات زیادی به نساجی سنتی این سرزمین كهن وارد نموده است.
قدیمی ترین سندی كه از صنایع قهستان حكایت می‏كند، تاریخ طبری است. طبری ضمن بازگویی وقایع سال ۶۹ هجری می‏نویسد : عمروبن سعیدبن عاص، رقیب عبدالملك ابن مروان الحكم الاموی قبای قهستانی و پیراهن قهستانی در برداشت. طبری در جای دیگر از خالدبن عبدالله نام می‏برد كه از لباسهای بافت قهستان می‏پوشید. این مطلب دلالت بر كیفیت بافته‏های قهستانی دارد كه با پارچه‏های مصری رقابت می‏كرده است.