نَهاوَند (نِهاوَند هم تلفظ می‌شود) شهری است در غرب ایران. این شهر در جنوب شرقی استان همدان قرار گرفته و مركز شهرستان نهاوند است. نهاوند از شهرهای تاریخی ایران است و نام آن به دفعات در منابع تاریخی ذكر شده‌است. به هنگام حمله اعراب به ایران، آخرین نبرد سپاهیان ایران و اعراب در نهاوند اتفاق افتاد.
نام نهاوند:
بنابر پژوهش‌های پاره‌ای از زبانشناسان ایرانی، واژه نَهاوند به معنی شهر یا آبادی قرار گرفته در پیش رو است، زیرا «نَها» در زبانهای ایرانی به معنی پیش و وند از فعل كهن «وندیدن» به معنی نهادن گرفته شده‌است. بنابراین نهاوند یعنی «نهاده در پیش رو». به همین صورت واژه دماوند كه صورت اصلی و قدیمی‌تر آن دُمباوند و دُنباوند ضبط شده به معنی «قرارگرفته در پشت» است زیرا دُنب در زبانهای ایرانی به معنی دنباله و پشت است. از جمله اماكن دیدنی این دیار سرابهای كیان-فارسبان-گاماسیاب و… می‌باشد. این شهر دارای گویش محلی نهاوندی است. گویش نهاوندی یكی از گویش های لری است. ازجمله روستاهای دیدنی این دیار روستای توانه‌است.
موقعیت جغرافیایی:
نهاوند در موقعیت ۴۸ درجه و ۲۴ دقیقه طول شرقی و ۲۳ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران ۱۳ دقیقه و ۲۸ ثانیه می‌باشد. نهاوند از شمال به شهرهای تویسركان و همدان و از شرق به ملایر، از غرب به كرمانشاه و از جنوب به استان لرستان محدود است. فاصله این شهر تا تهران از مسیر ملایر، اراك ۴۵۲ كیلومتر و از مسیر همدان ۴۹۶ كیلومتر است. فاصله نهاوند تا همدان ۱۰۰ كیلومتر، تا دو راهی كنگاور-كرمانشاه ۵۳ و از دوراهی تا كرمانشاه، ۷۷ كیلومتر می‌باشد. فاصله نهاوند تا كرمانشاه ۱۳۰ كیلومتر است.
وسعت:
برآوردهای آماری وسعت شهر نهاوند را در سال ۶۵-۶۴، حدود ۰۲/۱۳ كیلومتر مربع نشان می‌دهد. همچنین وسعت دهستان علیا ۳۷۷ و دهستان سفلی ۴۵۲، سلگی ۱۸۲ و خزل ۶۴۶ كیلومتر مربع بوده كه مجموع وسعت شهرستان حدود ۱۶۷۰ كیلومتر مربع می‌باشد.
بافت قدیمی شهر ابتدا در منطقه پاقلعه بوده، بعد به تدریج به دامنه‌های جنوبی و خاوری كشیده شده‌است. پس از احداث خیابان سراسری در سال ۱۳۱۵، به تدریج بافت كالبدی شهر از نظم و ترتیب بیشتری برخوردار و به آهستگی تركیب عناصر و فضاهای زیستی آن به وضعیت متعارف شهری نزدیك‌تر شد.
از مجموعه سطح شهر، بیش از نیمی از آن به مسكن اختصاص یافته‌است، حدود ۳۰ درصد به معابر و بقیه زیر پوشش خدمات شهری و فضاهای خالی است. تراكم متوسط شهر در حال حاضر ۱۱۲ نفر در هكتار است.
جمعیت:
بر اساس سرشماری نفوس و مسكن سال ۱۳۸۵، شهر نهاوند ۷۲,۲۱۸ نفر بوده‌است كه پس از همدان و ملایر، سومین شهر بزرگ استان همدان به شمار می‌آید.
ابنیه تاریخی:
حمام حاج آقا تراب:
حمام حاج آقا تراب یكی از بناهای تاریخی شهرستان نهاوند است كه در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است. این حمام با صرف هزینه‌ای بالغ بر ۴۰۰ میلیون ریال به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده و در روز جهانگردی افتتاح می‌شود. بگزارش البرز به نقل ازمیراث «محمود یاری» مسئول روابط عمومی اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری استان همدان با اعلام خبر تبدیل شدن این حمام به موزه گفت: «با تفكیك دو بخش زنانه و مردانه و تزئین آنها با ماكتهای مجزا، در بخش مردانه مراسم شستشو به نمایش گذاشته شده و در بخش زنانه مراسم حنابندان یك عروس به تصویركشیده شده‌است.» وی افزود: «با افتتاح این موزه در پنجم مهرماه (روز جهانگردی) مردم نهاوند و گردشگران غیر بومی می‌توانند بخشهای مهمی از زندگی مردم پیشین منطقه به همراه آداب و رسوم و لباسهای محلی را ببینند.» حمام حاج آقا تراب كه در بافت قدیمی شهر نهاوند قرار دارد از دو بخش مردانه و زنانه تشكیل شده‌است. بنای این ساختمان مربوط به دوران قاجار بوده و یكی از معدود جاذبه‌های تاریخی و قابل بازدید در نهاوند است. تزئینات بین بنا شامل گج بری، كاشی كاری و نقاشی یكی از نبردهای شاهنامه‌است. این حمام علاوه بر دو قسمت ماكتها حمام سرد و گرم، حجره شاه نشین و خزینه نیز دارد.
معبد سلوكی (لائودیسه):
معبد «لااودیسه» در داخل شهر نهاوند كه كتیبه‌ای از «آنتیوكوس سوم» و نیز تعدادی مجسمه برنزی خدایان یونانی در این كاوش كشف گردید.
تپه و دهكده باستانی گیان:
تپه دهكده باستانی گیان در كیلومتر ۱۹ جنوب غربی نهاوند و در مسیر جاده جنگلی گیان قرار گرفته‌است. این تپه در سال ۱۹۳۲ میلادی توسط پروفسور گریشمن بررسی و تا عمق ۱۹ لایه از تپه خاكبرداری شد كه به ۵ دوره (طبقه) از تمدن قدیم برخوردند و قدمت نهاوند را تا حدود ۳۷ قرن قبل از میلاد روشن ساختند.این تپه از لحاظ تاریخی ارزش فراوانی دارد. بسیاری از باستان شناسان به این منطقه آمده و گنجینه های بسیاری از جمله ظروف سفالی و جواهر را كشف كرده اند كه منشأ این ظروف به قرن‌های پانزدهم و چهاردهم قبل از میلاد بر می گردد. تپه ی گیان همچنین محل دفن مردگان نیز بوده‌است. روش دفن مردگان، رنگ كردن آنها و كشف وسایل همراه آنها پرده از رمز و رازهای زندگی آنها بر می دارد و تمدن آنان را آشكار می سازد. در موزه ی ایران باستان ظروف سفالی فراوانی از جمله گلدان و بشقاب و دیگچه كه از این منطقه كشف شده‌است، در آنجا دیده می‌شود.
مقبره نعمان ابن مقرن (باباپیر):
نعمان بن مقرن یكی از سرداران و فرماندهان عرب بود كه در جنگ نهاوند(فتح الفتوح) در سال ۲۱ هجری یا ۶۴۲ میلادی پس از سه روز نبرد سنگین در پشت دروازه‌های نهاوند به دست سربازان ایرانی به فرماندهی فیروزان (پیروزان) كشته شد. جسد او در ۵ كیلومتری شمال غربی شهر نهاوند دفن گردیده و امروزه در نزد اهالی نهاوند به مقبره باباپیر معروف است.
خانه قدوسی:
این خانه قدیمی كه متعلق به شیخ علی قدوسی از عالمان نهاوند است دارای سر در ورودی زیبائی است كه با نقوش هندسی آجری تزئین شده‌است و دو ستون نما در دو سوی سر در به زیبائی آن افزوده‌است.نمای بنا در داخل حیاط بوسیله آجر كاری‌های زیبا تزئین شده‌است و قوسهائی به شكل شاخ قوچ نما را آراسته‌است. پیرامون حیاط با طاق نماهای هلالی تزئین شده‌است.این خانه قدیمی و تاریخی در خیابان انقلاب واقع شده‌است وچند خانه قدیمی دیگر در جای جای این شهر وجود دارد.
جاذبه‌های توریستی نهاوند:
-سرآب گیان نهاوند، یكی از تفریحگاههای غرب كشور به شمار می‌رود:
سرآب گیان، با چشمه‌های جوشان، پرآب و زلال، در ۲۱ كیلومتری جنوب غربی نهاوند در استان همدان پای كوه‌های گرین از سلسله جبال زاگرس جریان دارد كه از جنوب به كوه‌های گرین و از غرب به زمینهای روستاهای ظفر آباد و میهن آباد محدود می‌شود. تپه باستانی گیان نیز در مسیر و دو كیلومتری این سراب قرار دارد. در مسیر این سرآب، جنگلی طبیعی، به وسعت بیش از ۱۰۰ هكتار وجود دارد.
كلمه سرآب، از دو كلمه «سر» و «آب» تشكیل شده كه به معنی سرچمشه آب می‌باشد.
در نهاوند به دلیل آهكی بودن زمین، آب حاصل از بارش با انحلال آهك به راحتی در زمین نفوذ می‌كند و به صورت چشمه در سطح زمین جاری، می‌شوند كه معمولا بسیار پرآب هستند.
آب دهی سالانه سرآب گیان، در حد ۲۵۰۰ لیتر در ثانیه‌است، كه پس از مصارف آشامیدنی اهالی و استفاده‌های كشاورزی روستاهای اطراف، مازاد آب به رودخانه گاماسیاب می‌ریزد.
در مسیر این سرآب، جنگلی است طبیعی، به وسعت بیش از ۱۰۰ هكتار شامل: درختان قطور، كهنسال بلوط، چنار، زالزالك (گویچ) گرو، بید، زبان گنجشك، گوجه وحشی، داغداغان، آلوچه، مو، انجیر، ون، گلابی، نبهو، پادامك وحشی كه یكی از تفریحگاههای غرب كشور محسوب می‌شود با توجه به قابلیت‌های گردشگری جنگل و سرآب گیان، اخیرا مطالعاتی انجام شده و برای آماده سازی و بهره برداری‌های گردشگری یك سلسله عملیاتی عمرانی در دست اقدام بوده و در حال حاضر نیز به عنوان یك اثر طبیعی جذاب قابل بازدید می‌باشد.
دسترسی به این سرآب، از طریق جاده نهاوند به كنگاور به سمت روستای گیان امكان پذیر می‌باشد.
سراب گاماسیاب:
سراب گاماسیاب(بزرگترین چشمه ایران) در ۲۰ كیلومتری جنوب شهرستان نهاوندبه سمت نوراباد واقع شده‌است و از دره‌های شمالی رشته كوه گروین(كوه چهل نابالغان) سرچشمه می‌گیرد.(منشائ اب ان یخچال طبیعی است)و دارای آبدهی ۵ متر مكعب در ثانیه و دمای متوسط ۵درجه سانتیگراد است.دارای ابی با كیفیت عالی می‌باشد. در طول دره شهرستان و مسیر دشت دلتایی نهاوند جاری است و به هنگام عبور، قسمت عمده روستاها و باغهای باختری شهر را مشروب ساخته و راهی شهرستان صحنه در استان كرمانشاه می‌شود. این رودخانه پس از ورود به استان كرمانشاه قره سو در عبور از استان لرستان، سیمره و در استان خوزستان كرخه نامیده می‌شود و بعد از این گذر پر پیچ و تاب به هورالعظیم می‌پیوندد.در بالا دست چشمه‌ها، غاری طبیعی دیده می‌شود و محوطه اطراف سرآب جنگل كاری شده‌است. در مسیر این رود با احداث نیروگاه برق آبی و حوضچه‌های پرورش ماهی، در تولید برق و پرورش ماهی بهره برداری نموده‌اند. چشمه جوشان و پر آب با ویژگیهای خاص طبیعی، یكی از جاذبه‌های مستعد گردشگری استان محسوب می‌شود.
سراب ملوسان:
سراب ملوسان در ۱۷ كیلومتری شمال شهرستان نهاوند واقع گردیده‌است. زمینهای اطراف این سراب، سرسبز و خرم و بیشتر روستاهای اطراف آن كوهستانی است و بهمین علت از قدیم، بهترین منطقه پرورش بز كوهی و انواع شكارهای مختلف بوده‌است.
سراب فارسبان:
سراب فارسبان در ۳۲ كیلومتری جنوب غربی نهاوند با آبدهی ۵/۱ متر مكعب در ثانیه‌است كه هر ساله تعداد زیادی از گردشكران داخلی را به سوی خود جلب می‌كند.
سراب كنگاور كهنه:
این سراب تقریباً در چهل و پنج كیلومتری غرب نهاوند و در نزدیكی روستای كنگاور كهنه ور داخل یكی از دره‌های كوه گرو قرار گرفته‌است. دبی متوسط این سراب حدود ۰/۵ متر مكعب در ثانیه برآورد شده‌است. درختان این سراب از نوع چنار و بید است و یك درخت تنومند و كهنسال چنار كه عمر آن به بیش از چهار صد سال می‌رسد در ابتدای سراب خودنمایی می‌كند. از دیگر سرابهای این شهرستان می‌توان به سرابهای بنفشه، گنبد كبود، تازناب طاف و ورازانه باروداب (قلعه باروداب) اشاره كرد.
قناتهای نهاوند:
–این اطلاعات مربوط به سال ۱۳۲۸ خورشیدی است:– آب شهر از چند رشته قنات و چشمه تامین می‌شود:
-قنات قیصریه كه دارای ۴ سنگ آب است و از قنوات قدیمی شهر بوده در قیصریه خرابه مظهر شده خانه‌های چهار باغ و راسته میرزا آقا را مشروب مینماید.
-قنات چشمه عبدل كه دارای یك سنگ آب است در علیای محله سادات مظهر شده قسمتی ازمحله سادات میرزا آقایی و چهار باغ را مشروب مینماید.
-قنات پهلوان محمدصادق كه فعلاً دارای یك سنگ آب است و قسمتی از محله چهارباغ را مشروب مینماید.
-قنات گلشن در محله گلشن مظهر و آن محل را مشروب مینماید. علاوه بر اینها چند چشمه نیز به نام چشمه علی، دو خواهران، چاله اولاد و چشمه ملامحمد طاهر مورد استفاده‌است.
