این اثر در تاریخ ۵ اسفند ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۸۵۸ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پل خداآفرین یكی از آثار تاریخی استان آذربایجان شرقی كه در شهرستان كلیبر واقع شده است . این پل از دو پل مستقل تشكیل شده است كه قسمت هایی از یكی از این پل ها شكسته و نیمی از آن باقی مانده است ؛ ولی پل دیگر كاملا سالم می باشد . پل خداآفرین در نزدیكی سد خداآفرین و در چند كیلومتری روستای ساری جالو از توابع بخش خداآفرین قرار گرفته است .
پلهای خداآفرین كه در میان دو قسمت از سرزمین آذربایجان یعنی قره داغ و قره باغ بنا شده است . مردم دیرزمانی ارس را رودی از بهشت می نامیدند . پل های خداآفرین به تعداد دو فقره و با فاصله ۸۰۰ متر از یكدیگر در نقطه باریك این رودخانه ساخته شده اند . هر دو پل از نظر مهندسی و معماری با یكدیگر تفاوت دارند . یكی از آن ها با سنگ سفید ساخته شده و ۱۱ دهانه دارد . بلندی آن ۱۲ متر و طول آن ۱۳۰ متر است . بنا به شدت آب، دهانه آن با یكدیگر از نظر اندازه اختلاف دارد . موج شكن ها نیز از سنگ رودخانه هستند . در سال ۱۸۲۸ پس ازعهد نامه تركمن چای ، قسمت متصل به دو ساحل پل منفجر گردید .
منابع اطلاعاتی در مورد پل ها اندك است . تنها یكی از نویسندگان سده ۱۳ از احداث آنها در سده هشتم میلادی خبر می دهد . پایین تر از پل سنگی ، پل دیگری با آجر پخته ساخته شده است . چون رودخانه در این قسمت عریض تر است ، طول پل آجری و تعداد دهانه آن بیشتر است . این پل ۲۰۰ متر طول و ۵/۴ متر عرض و ۱۵ دهانه دارد . برای این پل نیز موج شكن های مخصوصی ایجاد شده است . اندازه آجر ها و معماری این پل ، احداث آن را در سده ۱۳ امكان پذیر می سازد .
برخی معتقدند كه چون پل سنگی ناتوان گردید ، پل آجری ساخته شد . این اندیشه صحیح نیست چرا كه قدیمی ترین پل در سده ۱۹ به سختی خراب شده است و تازه نتوانسته اند به طور كامل آن را ویران كنند . پل دوم اكنون نیز تواناست . پس این فكر راضی كننده نیست .
احتمال دیگر اینكه از نظر ما هر دو پل توسط فئودال ها و برای اخذ گمرك و كسب ثروت ساخته شده اند . چنین اتفاقی در مشرق زمین و همچنین مغرب زمین مرسوم بوده است .
گمان دیگر اینكه پل اول برای پل دوم نقش سبك كننده و كمك رسان را داشته است . یعنی پل او برای كم كردن نیروی امواج در زمان سیل و پل دوم برای رفت و آمد سالم و بی خطر به كار می رفت . احتمال دیگر اینكه یك پل برای حمل و نقل انسان ها و پل دیگر برای عبور حیوانات و احشام بوده است . در هر حال تحقیقات بیشتری لازم است .
مسئله موقعیت پل ها همچنان باقی است . این پل ها نه بر سر راه اردبیل ـ بیلقان و نه بر سر راه تبریز ـ جلفا قرار ندارند . در جنوب آن كوه های صعب العبور و در شمال صحرا های خالی وجود دارد . دو احتمال وجود دارد :
نخست اینكه پل های خداآفرین اصلاً برای كاروان ها ساخته نشده بلكه استفاده نظامی و استراتژیك داشته است . دیگر اینكه پس از اشغال آذربایجان توسط تازیان ، میان وادی قرهچای با جاده های تبریز ـ بیلقان ـ بردع ـ تفلیس راه تجاری جدیدی بوده كه این پل ها در مسیر آن ساخته شده اند . ولی این فكر به نظر علاقلانه نیست . چرا كه این راه چندان اهمیتی نداشته كه چنین پل هایی بر آن ساخته شوند . تحقیقات نشان می دهد كه احتمال اول به حقیقت نزدیك تر است .
دو مسئله این احتمال را تقویت می كند : اولاً هیچ معلوماتی درباره وجود راه تجاری در این منطقه در دوره باستان و میانه وجود ندارد و شرایط جغرافیایی و طبیعی نیز این اجازه را نمی داد . دوم اینكه در هر دو سوی رود در جاهایی مناسب قراولخانه هایی درست شده بود . قراولخانه شمالی جایی بلندتر از رودخانه ساخته شده و اكنون در میان اهالی به قیزقالاسی معروف است . قراولخانه جنوبی نیز درست روبروی پل سنگی و به صورتی مستحكم بنا شده است . وجود چنین ساختمانی تنها به منظور جنگ و دفاع قابل قبول است . تحقیقات در باره پل ها همچنان ادامه دارد .روند تخریب این پل ها از زمانی كه ـ پیروزی بلشویك ها بر تزارها در روسیه ، ۱۹۱۷ میلادی ـ عبور متوقف شد ، آغاز شده است و اما نگرانی از تخریب كامل آن ها زمانی شكل گرفت كه احداث سدعظیم خداآفرین آغاز شد . این پل ها درست در پای دیوار سد هستند و از زمان آغاز عملیات ساخت سد در سال ۱۳۸۰، روزانه شاهد تردد خودرو های سبك و سنگین از كنار خویش بوده اند و نگاهی به تأسیسات و بناهای مجاور آن ها ، نشان می دهد كه حساسیت ها و ملاحظات حفاظتی لازم صورت نگرفته است و فعالیت های عمرانی سد بر این پل ها آثار تخریبی خود وارد كرده است .
در چنین شرایطی است كه استحكام بخشی و مرمت در این پل ها باید پیش از این ها مورد توجه واقع می شد كه هنوز خبری نیست .متأسفانه این پل ها از منظر میراث فرهنگی و از كاركرد گردشگری چندان مورد توجه قرار نگرفته اند . پس از این نیز كه میان سدخداآفرین و سدقیزقالاسی قرار خواهند گرفت ، معلوم نیست كه دسترسی به این پل ها برای گردشگران چگونه خواهد بود . هر چند امروز نیز تعریف خاصی برای گردشگری ندارد و راهنما و كتیبه ای كه آن ها را معرفی كنند ، در محل موجود نیست . این سد ها با همكاری مشترك جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان اجرا می گردد . سدخداآفرین كه ۱۵ آذرماه امسال آبگیری شد ، با هدف تولید ۲۰۰ مگاوات برق وسد قیزقلاسی كمی پایین تر در نزدیكی خمارلو به صورت سد تنظیمی جهت انتقال آب ارس به دشت مغان برای آبیاری ۷۵۰۰۰ هكتار زمین كشاورزی در حال ساخت می باشد . محوطه ی پیش از تاریخ در این مسیر نیز با حضور همزمان ۵ تیم باستان شناسی مورد كاوش قرار گرفت و منجر به كشف تمدن شهرنشینی ۷ هزارساله در حاشیه ی این رود شد .
امروز در حالی از بنای سد میان ایران و كشور های آن سوی ارس به عنوان وسیله و نماد دوستی و پیوند یاد می شود كه پل های خداآفرین به عنوان نماد ارتباط تاریخی دو سوی این رود در حال تخریب و نابودی است . پل بزرگ به شماره ی ۱۸۵۸ ( به دوره ی قرون اولیه اسلامی ) و پل كوچك به شماره ی ۱۸۵۹ ( به دوره ی صفویه ) در پنجم اسفند سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است . پس این پل ها جزو آثار ملی هستند و نباید به این شكل مورد بی توجهی و بی مهری قرار گیرند . و حال كه كشف تمدن پیش از تاریخ خداآفرین ، این منطقه را بیش از پیش مورد توجه قرار داده و از منظر میراث فرهنگی و گردشگری اهمیت ویژه یافته است ، بر مسئولان امر در این حوزه فرض است كه نسبت به مرمت و استحكام بخشی و حفاظت از پل های تاریخی خداآفرین همت كنند.
