گلمكان،شهری است از توابع بخش گلبهار شهرستان چناران در استان خراسان رضوی ایران.
شهر گلمكان منطقه‌ای كوهستانی و سردسیر واقع در دامنه شمالی رشته كوه بینالود كه شامل چندین روستا و به مركزیت شهر گلمكان می باشد.این منطقه وسیع از جنوب به شهرستان نیشابور و رشته كوه بینالود، از شمال به دشت مشهد و محور مشهد -چناران واز غرب به كوه تخته رستم و تخت اخلمد و از شرق به مناطق زشك و شاندیز محدود می باشد. در این منطقه چند شاخه رودخانه دائمی كه از رشته كوه بینالود سرچشمه می گیرند وجود دارد كه از مهمترین آنان می توان به رودخانه گلمكان با طول تقریبی ۳۰ كیلومتر اشاره كرد كه در سر چشمه آن و در میان بلندترین ارتفاعات خراسان دریاچه طبیعی چشمه سبز با وسعت تقریبی ۱۵ هكتار وجود دارد كه آب سبك و گوارای آن به منظور آبیاری باغات و مزارع شهر گلمكان استفاده می شود.بواسطه شرایط اقلیمی مناسب محصولات سردسیری مرغوبی از جمله :گیلاس،آلبالو،سیب و گردو در این منطقه به وفور تولید می شود .همچنین بدلیل وجود باغات ، رودخانه های دائمی و ارتفاعات ،این منطقه از مناسب ترین ییلاقات اطراف مشهد بشمار می آید.زبان مردم منطقه فارسی است كه آنرا با لهجه ای شیرین تلفظ می كنند.
خانه های گلمكان در كنار رودخانه گلمكان در جهت غرب به شرق گسترش پیدا كرده است و مساكن آن از نوع مجتمع می باشند و كوچه ها از نظم خاصی پیروی نكرده اند و از غرب به شرق محلات به یكدیگر متصل می شوند.
ساخت خانه ها از نظم خاصی پیروی نكرده است و در قسمت اعظم گلمكان خانه ها به شكل پلكانی و فشرده در كنار هم قرار گرفته اند. این بی نظمی حتی باعث ایجاد پیچ و خم هایی زیادی در مسیر اصلی گلمكان شده است.شاید كمبود زمین جهت ساختمان سازی ، صحیح بودن قبله خانه و جلوگیری از شارع بودن از عوامل این بی نظمی ها باشد .
مصالح ساختمان ها در قدیم از چوب و خشت خام بوده ولی ساختمانهای جدید از سبك و معماری مدرن شهرها پیروی كرده است .
بافت خانه های قدیم به علت این كه روستائیان معمولاً دارای گاو وگوسفند پرواری و یا شیرده بوده اند دارای كاهدان و طویله بوده است كه اكثراً در طبقه پایین قرار گرفته است و طبقه بالا جهت اقامت اهالی است كه هر خانه اختصاص به كسان یا چیزهایی دارد .مثلاً خانه نو برای مهمان ها و خانه ته و خم پُشون معمولاً جهت انبار استفاده می شود .توالت ها معمولاً در حیاط منزل است و فاقد حمام بوده است .
اكثر خانه ها فاضلاب خود را به غیر از توالت از طریق لوله به داخل نهرها و كوچه ها هدایت می كرده اند .
علت قرار گرفتن خانه ها در قدیم در مناطق بلند علاوه بر بلااستفاده بودن این زمین ها برای كشاورزی ، شاید به منظور به دور بودن از خطر طغیان رودخانه هم باشد .
خود گلمكان در قسمت مسكونی به سه قسمت مهم تقسیم می شود .از ورودی گلمكان از جاده اصلی محله پایین ، قلعه وسط و حاجی آباد است .
گلمكان دارای ۳ محل اصلی است كه در اصل میدان های عمومی ده محسوب می شوند .كوچه ها و پس كوچه های ده به این میدان ها ختم می شوند .این محلات عبارتند از محله پایین ، قلعه وسط ، حاجی آباد .در هر میدان درخت چناری كاشته شده است كه در محله پایین چنارهای جوانتری به چشم می خورد ولی در قلعه وسط و حاجی آباد درختان چنار قدیمی و غول پیكری دیده می شود .
هر محل نیز متشكل از محله های دیگری می باشد :
۱- محله پایین : سر پل – كوچه حمام – كوچه آقادیها – كوچه خاكستری – خانقاه – باغ خِرَبَه – مِچِّد بالا – مِچِّد حیطه قَضی.
علاوه بر محلات داخلی روستا و مزارع و باغات هم برای خود نام هایی دارند … چِل بَزَه – یِكِلنگه – بَزمِ شریف- بَزرِخنَوی – بَزكِلَوور- اُستُرك – اورُون و …
۲- قلعه وسط : در قلعه – پی چنار – مِچِّد حسن تقی – تغ قلعه – تپه دووَنی – زر قلعه – شهر نو – زمین وییی – عمرت – قله بالا- تَشر حجی – آسیا لك لكی و…
مزارع و باغات : بزه عبدالله – گِزندَر – بزعرب – باغ بلند- جنت آباد- هشت آباد – چهارتخته – خرس آباد- حسن آباد – بزچشمه و…
۳- حاجی آباد : پی چنار (در مِچِّد حج آباد ته) – زر حولی علدی – كوچه آسیا- كوچه خركری – جو ته – حوض بالا و…
مزارع و باغات : حیطه پی سر – ته هشتی – كتل چاهها – سرآسیا- بزه نعلی – چَرباغ – باغی برجو – پی برج – بغل تقی آباد و…
از نظر طبقاتی فقیر و غنی در كنار همند و به اصطلاح بالا شهر و پایین شهر وجود ندارد .
اخیراً راه ارتباطی دیگری از نوع شوسه نیز تحت عنوان بلوار شهدای گلمكان از میان زمین های شركت تعاونی زراعی گلمكان كشیده شده است كه فاصله این روستا را با چناران نزدیك ساخته است .
