مهریز

مهریز از كهن ترین شهرهای ایران است كه در ۳۰ كیلومتری جنوب شرقی یزد قراردارد. از دید بعضی از باستان شناسان، این شهر قبل از یزد جایگاه تمدن و زندگی بوده است بطوری كه در چندین سال پیش استخوان انسانی در شیركوه به دست آمد كه پس از رادیو كربن شدن در آمریكا، قدمت آن ۴۰ هزار سال تخمین زده شد.
بنای شهر مهریز را به مهرنگار دختر انوشیروان ساسانی نسبت داده اند كه در گذشته به نام مهرجرد یا مهریجرد خوانده می شده است. اولین نشانه كهن این شهر، كوه لاخصه (غربال بیز) است كه نام آن از دختری به نام لاكسیا از زنان هخامنشی گرفته شده است. در دامنه كوه «غربال بیز» چشمه ای وجود دارد كه از شكاف كوه سرازیر می شود. حوالی این چشمه به احتمال بسیار، سرچشمه تمدن در این منطقه بوده است. به طوری كه حفاری های اخیر در چند صدمتری چشمه و پیدا شدن آثاری دال بر استقرار ، خود مؤید این مطلب است.
در طی كاوش های انجام شده در سایت غربال بیز بخش عمده ای از یك بنای خشتی كه احتمالاً یك بنای مذهبی متعلق به دوران اشكانی است كشف شد. این بنا با وسعت ۱۶۰۰ متر مربع نخستین اثر مكشوفه از اشكانیان در مركز ایران به شمار می رود. همچنین در اطراف مجموعه فوق آثاری از گورستان و آثاری از معدن كاری كهن نمایان شد كه در حال مطالعه و بررسی است.
شهرستان مهریز طبق سرشماری سال ۱۳۸۰ ، بیش از ۳۰۰ اثر قدیمی و باستانی را در خود جای داده كه با استقرار اداره میراث فرهنگی در مهریز، بازسازی و مرمت ۱۳ اثر مهم كه در ذیل بدانها پرداخته می شود، آغاز شد.

باغ پهلوانپور
باغ پهلوانپور با صفا و تاریخی با وسعتی در حدود ۵ هكتار در میان باغات محله مزویر آباد در جنوب شرقی شهر مهریز واقع گشته كه جاری بودن آب مداوم قنات حسن آباد در دو مسیر در این باغ و حضور صدها درخت چنار تنومند، جلوه و طراوت خاصی به این باغ بخشیده است. در وسط باغ عمارت كوشك یا شربتخانه قرار دارد كه از معماری زیبایی برخوردار است. عمارت زمستانخانه در ضلع غربی باغ وبرجی گلی كه طرح و نقوش آن۲به دوران زندیه و قاجار نسبت داده می شود از جمله آثار قابل توجه این باغ هستند. در كاوش های انجام شده در ضلع جنوب شرقی و نزدیك برج گلین نیز بازمانده حمام و آشپزخانه ای كه در دل خاك مدفون شده بود بیرون آورده شد.
این باغ از جمله آثار باارزشی است كه در صورت اتمام عملیات بازسازی و بازپیرایی می تواند نقش بسزایی در جلب توریست داخلی وخارجی داشته باشد.
قلعه مهرپادین

این قلعه از قلاع بسیار با ارزش و دیدنی است كه در شمال مهریز و در محله مهرپادین واقع شده كه قدمتی ۸۰۰ ساله دارد. این قلعه از دو دیوار استحفاظی بلند به ارتفاع ۲۸ متر و خندقی به دور آن ساخته شده است. قسمت داخل قلعه از نظر تقسیم بندی طبقاتی دارای دو قسمت شاه نشین وعام نشین است. طرح مرمت قلعه مهرپادین در سال ۱۳۸۰ آغاز گشت و قسمت های زیادی از قلعه بار دیگر بصورت اولیه مرمت گشت.

قلعه سریزد

روستای سریزد در فاصله ۵ كیلومتری شمال جاده یزد ـ كرمان قرار دارد و در حال حاضر از توابع دهستان خورمیز بخش مركزی مهریز است. بافت قدیم روستا دارای خانه های بسیار زیبا با بادگیرهای دلپسند، مجموعه هایی همچون مسجد، آب انبار، حسینیه، رباط، كاروانسرا ، چاپارخانه، دروازه تاریخی (كه اكنون فقط ستونی از به جای مانده ) است كه آن را در زمره روستاهای تاریخی استان قرار داده است. در كنار این روستا قلعه ای عظیم چشم نوازی می كند كه با وسعتی بیش از ده هزار متر مربع مساحت شامل سه طبقه است. این روستا كه دارای دو دیوار دفاعی بلند است، شامل اتاق های بسیار زیاد و راهروهای بهم پیوسته می باشد، به طوری كه سهل انگاری در انتخاب مسیر برای فرد ناآشنا باعث گم شدن در قلعه می شود. معماری ویژه قلعه آن را در ردیف قلعه های با ارزش ایران قرار داده به طوری كه صاحب نظران آن را از نظر جلوه های معماری جالب تر از ارگ بم می دانند.
عملیات مرمت قلعه سریزد در سال ۸۰ آغاز گردید كه در صورت تأمین بودجه می توان ضمن ادامه مرمت قلعه و ساخت راهی مناسب جهت بازدید توریست ها از قلعه توان گردشگری منطقه را بالا برد. متأسفانه افرادی سودجو هر از گاهی چند با شكستن قفل درب قلعه اقدام به تخریب فضاهای داخل قلعه و شكستن كوزه های سفالی بسیار بزرگ قدیمی می كنند كه در صورت توجه بیشتر به این موضوع می توان از صدمه بیشتر به قلعه جلوگیری كرد.

دژ خورمیز

این قلعه كه شالوده ای متعلق به دوران ساسانی دارد بر روی صخره ای از رشته كوه های منفرد شیركوه در روستای خورمیز از محلات مهریز واقع شده است. در متون تاریخی از جمله در «جامع مفیدی» آمده است كه «شاه هرمز پسر انوشیروان ساسانی به احداث روستای خورمیز امر فرموده و قلعه ای بر فراز كوه بساخت و نیز در تاریخ جدید یزد آمده است كه برای مهرنگار در جنب مهرجرددهی بساخت و آن را هورمیز نام كرد» و اكنون آن را خورمیز خوانند.
حصار قلعه كه بر روی كوه قرار گرفته است تا دامنه از سنگهای نتراشیده بنا شده و در قسمت های فوقانی دیوار به ارتفاع تقریبی دومتر ازخشت خام و روكش كاه گل می باشد. همچنین حصار قلعه دارای هفت برج دیده بانی است كه از تزئینات بیرونی جالب توجهی برخوردارند. داخل قلعه كه تا صدسال پیش در آن سكنی داشتند به نظر می رسد بارها مورد تجدید بنا واقع شده است. در قلعه چاهی مربع شكل است كه اكنون خشك شده و مردم به آن چاه صاحب الزمان می گویند واعتقاد ویژه ای به آن دارند.
آنچه نگران كننده است این است كه باوجود مرمت های صورت پذیرفته و قفل بودن درب قلعه توسط میراث فرهنگی، هفته ای چندبار قفل درب شكسته می شود و با وارد شدن افراد خاطی به قلعه آسیب های جدی به آن می رسد.در این رابطه شایسته آن است كه ضمن گماردن نگهبان برای این اثر تاریخی، ضمن اطلاع رسانی صحیح از نقش تاریخی قلعه در تاریخ منطقه نسبت به حفظ بیشتر این اثر تاریخی همت گمارد.

رباط زین الدین

این رباط كه از شاهكارهای معماری صفویه است از خارج مدور و از داخل دوازده ضلعی می باشد ومساحتی در حدود ۱۵۰۰متر بربه را به خود اختصاص داده است.
گرداگرد رباط را ۵برج به صورت نیم دایره احاطه كرده است. حیاط مركزی دارای ۱۲ضلع می باشد كه اطراف آن را شاه نشین، اتاق ها و اصطبل ها فراگرفته است. اگرچه كتیبه ای كه نشان از قدمت بنا بود در سالهایی دور به سرقت رفته است ولی به احتمال زیاد رباط زین الدین در فاصله سالهای۹۹۶ تا ۱۳۰۸ هجری قمری در زمان شاه عباس اول ساخته شده است. این رباط كه زمانی همانند كاروانسراهای دیگر ایران مدتی پاسگاه ژاندارمری بوده است، پس از مرمت و احیاء در سال۱۳۸۰ به بخش خصوصی واگذار شد كه در صورت تكمیل و بازپیرایی می تواند به عنوان محل مناسبی جهت جذب توریست مطرح باشد؛ با توجه به اینكه بنا به گزارش میراث فرهنگی در فروردین ماه سال۱۳۸۱ تعداد ۱۲۰۰جهانگرد خارجی از این بنای ارزشمند بازدید نموده اند.

حمام منشاد

حمام منشاد در محله مركزی روستای منشاد كه از روستاهای خوش آب و هوا و سردسیر مهریز است واقع شده و قدمت آن متعلق به دوران قاجار است. در طی عملیات مرمت و بازسازی در سال۱۳۸۱ در مرحله اول زباله ها و خاكهای موجود در پشت بام حمام تخلیه شد تا طی آن فشار وارده بر روی سقف حمام كاسته شود و درمرحله دوم با ترمیم قسمتی از دیوارها، حریم بنا مشخص گشت.
حمام استهریج (موزه مردم شناسی مهریز)
این حمام كه متعلق به اوایل دوران قاجار است در شهر مهریز واقع شده و پس از بازسازی و مرمت در سال۱۳۸۰ به موزه مردم شناسی جهت شناخت آداب و رسوم و اعتقادات مردم منطقه تغییر كاربری پیداكرد. طرح كلی بنا مانند اكثر حمامهای قدیمی به صورت زیرزمینی طراحی واجرا شده و با مساحتی حدود ۶۵۰مترمربع در ۶متری عمق زمین واقع گردیده است. قبه های موجود در سقف و شیشه های رنگین كه بعد از مرمت در آن به كار رفته با انعكاس نور طبیعی محیط زیبایی را برای موزه فراهم می آورند. آنچه در این موزه حائز اهمیت و فراموش ناشدنی است، این است كه بیشتر اشیای موزه به همت مردم فرهنگ دوست مهریز به موزه تقدیم شده است.

لازم به ذكر است كه در مجموع بیش از ۴۰۰اثر شامل ابزار و وسایل مربوط به مشاغل سنتی، ظروف فلزی و شیشه ای طبخ و صرف غذا، كتیبه و سنگ نبشته های قدیمی، اسناد و قباله های قدیمی، پوشاك سنتی مردم منطقه و وسایل استحمام و ابزار جنگ در موزه جمع آوری شده است.

مجموعه مهرپادین

این مجموعه در یكی از قسمت های بافت قدیمی شهر مهریز جای دارد كه قدمت آن به قرن هشتم هجری قمری و دوره آل مظفر برمی گردد كه شامل اماكنی شامل امامزاده سیدیاس الدین، بازارچه مهرپادین و حسینیه ارشاد و مسجد جامع است. محله مهرپادین كه این مجموعه را در دل خود جای داده است از نظر تاریخی، هسته اولیه شكل گیری شهر مهریز می باشد كه نشاندهنده اهمیت ساخته شدن بناهای مذهبی در آن است.
امامزاده سیدغیاث الدین مهریز از اهمیت ویژه ای در بین مردم منطقه برخوردار است كه به دلیل واقع بودن در بافت قدیم شهر و نیز نوع سبك اجرای ساختمان وتاریخی بودن بنا مورد توجه اهل فن وهنر نیز بوده است. قدمت امامزاده به ۹۰۰سال پیش می رسد و در اطراف آن شبستان و زمستان خانه وتابستان خانه مسجد جامع كبیر مهرپادین ارزش مضاعف به آن بخشیده است.
مجموعه دارای بازارچه ای است كه دارای مغازه هایی در دوطرف می باشد. متأسفانه در اثر متروك شدن بازارچه مقدار زیادی زباله های ساختمانی وغیربهداشتی محوطه بازارچه را احاطه كرده و قسمتی از مغازه های بازارچه تخریب گشته بود كه توسط میراث فرهنگی در سال۸۰ مورد مرمت و بازپیرایی قرار گرفت.

سرو كهنسال منگاباد

این سرو كه در محله منگ آباد مهریز قرار دارد، قدمتی برابر ۱۵۰۰سال را داراست كه همچون نگهبانی سلحشور، قرن هاست كه بر فراز شهر ایستاده و نظاره گر پویایی شهر می باشد. اداره میراث فرهنگی شهرستان مهریز طی تعیین حریم سرو در سال۸۰ اقدام به فضاسازی سرو منگاباد نمود تاجهت بازدید میهمانان خارجی و داخلی مناسب تر شود.

تاریخ مهریز

مجموعه‌ی مهرپادین مهریز كه شامل حمام، امامزاده، قلعه، آب‌انبار و بازارچه است، به قرن هشتم هجری قمری تعلق دارد و تقریبا یكی از قدیمی‌ترین مجموعه‌های شهری منطقه است. این مجموعه در مركز ـ محله‌ی مهرپادین و در كنار محله‌ی مهرآباد، هسته‌ی اولیه‌ی شهر تاریخی مهریز محسوب می‌شود.

انتساب این مجموعه به مهرنگار ـ دختر انوشیروان ساسانی ـ بازمی‌گردد. مجموعه مهرپادین در سال ۱۳۷۸ به ثبت آثار ملی رسیده است و به‌دلیل نبودن اطلاع‌رسانی مناسب در مهریز و نداشتن راهنما در مجموعه، بسیاری از گردشگری به دیدن مهرپادین نمی‌روند.

مجموعه‌ی تاریخی مهرپادین شامل آثار ارزشمندی مانند حمام و مسجد جامع، امامزاده (كشته‌خانه)، قلعه، آب‌انبار و بازارچه است كه در روزگار فرمان‌فرمایی آل مظفر (سده‌ی هشتم هجری قمری) پی‌ریزی شده و مركز محله‌ی مهرپادین را شكل می‌داده است. البته زمان پیدایش محله‌ی مهرپادین به‌عنوان هسته‌ی نخستین شهر مهریز، بسیار پیش‌تر از دوران آل مظفر بوده است و بنا به شهادت متون تاریخی، به روزگار انوشیروان شاهنشاه دادگر ساسانی (۵۳۱ ـ ۵۷۹ میلادی) بازمی‌گردد.حمام زیبای مهرپادین با زیربنایی حدود ۵۰۰ متر مربع در دوران قاجار و در دو قسمت مردانه و زنانه بنا شده است و شامل فضاهایی مانند رختكن، گرمخانه، خزینه و … است.

وضعیت اجتماعی:

این شهرستان با وسعت ۱۴۶۸۴ كیلومتر مربع، بر طبق آمار سال ۸۵ دارای جمعیت معادل ۴۴۳۹۱ نفر بوده است. از شمال به شهرستان یزد، از جنوب به استان كرمان و فارس و از شرق به قسمتی از استان كرمان و از غرب به بخش مركزی نفت و استان فارس محدود می‌شود. مركز این شهرستان، شهر مهریز است كه در ۳۵ كیلومتری جنوب شهر یزد قرار دارد.
به دلیل حاصل‌خیزی اراضی این شهرستان، بیشتر مردم این منطقه به كار كشاورزی اشتغال دارند. یكی از چشمه‌های پر آبی كه بخش عمده آب كشاورزی منطقه مهریز و یزد را تأمین می‌كند، چشمه زیبا و تماشایی «غربالبیز» در نزدیكی روستای «مذوار» است. مردم این منطقه در كنار كشاورزی و دام‌داری به صنایع دستی نیز اشتغال دارند. از مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان می توان از قالی بافی نام برد. نقشه‌های اصیل فرش مهریز با طرح‌های یزد و كرمان بافته و به بازار عرضه می شود. از دیگر صنایع دستی این شهرستان می توان آهنگری، سریشم، گیوه بافی، سبدبافی و چاقوسازی را نام برد.

وجه تسمیه:

مهریز نام شهر مشخصی نیست، بلكه عنوان ناحیه‌ای است شامل مجموعه‌ای از روستاهایی كه نام قدیم آن‌ها مهریجود بوده و به مهرنگار دختر انوشیروان نسبت داده شده است. اما تا قبل از ۱۳۱۸ وجه تسمیه مهریز دقیقاً مشخص نبود. مهریز در حدود ۱۶ قرن قبل (در زمان حكومت ساسانیان) ناحیه‌ای طبیعی در جنوب دشت یزد و دامنه جنوب شرقی شیركوه بوده و قنات‌هایی از آن سرچشمه می‌گرفتند كه در مواردی پس از طی یك مسافت ۴۰ كیلومتری به مظهر خود می‌رسیدند. اما «مهرنگار/خانم» دختر انوشیروان دستور می‌دهد قنات‌هایی در منطقه احداث شوند كه با طی مسیر كمتری به مظهر خود برسند. پس از آنكه این قنات‌ها موجبات آبادانی قصبه یا ناحیه مربوطه را فراهم آوردند، فرمانبرداران شاهزاده خانم، آبادی جدید را «مهرگرد» نامیدند. عنوان مهرگرد در گذشت زمان به «مهریجرد» تبدیل شد و امروزه مهریز خوانده می‌شود.