غار “كونا شم شم” در استان كردستان و در فاصله ۱۶۵ كیلومتری شهر سنندج، شمال شرق شهرستان مریوان نزدیك روستای تراق تپه و در منطقه كوه چهل چشمه قرار گرفته است. غار در سنگ های آهكی كوه های منطقه تشكیل شده است، این غار دارای سه دهانه ورودی كه یكی از آنها به دلیل ریزش مصدود شده, و وسعت ۴۵۵ متر و عمقی معادل صفر و محلی مناسب برای زندگی خفاش ها می باشد. طی بررسی های به عمل آمده نمونه هایی از مواد فرهنگی از این غار كشف گردید، و در بررسی های بعدی از این غار كه توسط آقایان علی آذرشب (باستان شناس) و دكتر امیر ساعدموچشی انجام گرفت، تاریخی بودن این غار را تایید نمودند. همچنین نقشه غار در این بررسی تهیه و گزارش سطحی از زمین شناسی منطقه ذكر شده است. گزارش بررسی غار “كونا شم شم” بررسی مقدماتی را برای شناخت ظاهری غار ارائه میدهد.
مقدمه
كردستان در رشته كوه های زاگرس قرار دارد و مكانی مناسب برای زایش غارها می باشد. استان كردستان با مساحتی حدود ۲۸۲۰۳ كیلومتر مربع در غرب ایران قرار دارد و از شمال به استانهای آذربایجان غربی و بخشی از زنجان، از مشرق به استان همدان و بخش دیگری از زنجان از جنوب به استان كرمانشاه و از مغرب به كشور عراق(استان كردنشین سلیمانیه) محدود میگردد. بر اساس آخرین تقسیمات كشوری در سال ۱۳۸۲ دارای ۹ شهرستان، ۲۳شهر، ۲۳ بخش، ۷۹ دهستان و ۱۷۶۷ آبادی می باشد. شهرستان های استان عبارتند از: بانه، بیجار، دیواندره، سرو آباد، سقز، سنندج، قروه، كامیاران و مریوان. از لحاظ اقلیمی و طبیعی استان كردستان منطقه ای كوهستانی می باشد كه دشت های مرتفع و دره های پهن نیز در پهنه منطقه گسترده شده اند. اختلاف ارتفاع بین بلندترین و پست ترین نقاط استان به حدود ۲۴۰۰متر می رسد، كوه شاهو با ارتفاع ۳۳۰۰متر بلندترین و منطقه آلوت در بانه با ارتفاع حدود ۹۰۰متر كم ارتفاع ترین نقطه استان می باشد. به علت دارا بودن شرایط مساعد اقلیمی و زیست محیطی، از دوران پیش از تاریخ، به عنوان یكی از استقرارگاههای بشری مورد توجه بوده و نتایج حاصل از كاوشهای باستان شناسی در مكانهای باستانی حاكی از این مطلب است. و همچنین وجود غارهای متعدد و شناخته شده در منطقه آن را برای فرهنگ مردم كُرد زبان خاص و با اهمیت كرده است. غار “كونا شم شم” نیز یكی از غارهای مهم و شناخته شده در میان مردم منطقه می باشد، امید است كه این گزارش مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد.
وجه تسمیه
در زبان كٌردی غار به اسم های مختلف نام گذاری شده است: ” ئه شكه فت”،” ئه شكه وت” به غار هایی اطلاق می شود كه دهانه آن بزرگ و مسیر آن مشخص و انتهای آن معلوم باشد و در مناطقی از كرمانشاه، ایلام قسمت هایی از مریوان، شمال شرق كردستان عراق و كردستان تركیه كاربرد دارد، “مغار” به معنی غار عمیق و در جنوب كردستان عراق و كُردهای لبنان و كردستان سوریه كاربرد دارد،” مه ر” در مناطق كرمانشاه به غارهای كه عمیق و انتهای آن مشخص نباشد گفته می شود اما در مناطق دیواندره” مه ر” معادل “زاغه”۱ را پیدا می كند ” كُول” در مناطق دیواندره، سقز، كاربرد دارد و، “كونا” در مناطق بوكان، ارومیه، سنندج، شمال شرق كردستان عراق، قسمت هایی از مریوان به غار اطلاق می شود. “كونا شم شم” به معنی سوراخ و حفره ای كه خفاش در آن وجود دارد و “شم شم” به معنی خفاش می باشد.
۱.”زاغه”: حفره ای كه در دل تپه كنده می شود كه محل نگهداری دام و انبار وسایل می باشد.
خصوصیات اقلیمی و زمین شناسی منطقه
شهرستان مریوان از شمال به شهرستان سقز،از شرق و جنوب شرق به شهرستان سنندج، از جنوب به بخش نوسود از شهرستان پاوه و از غرب و شمال غرب به خاك عراق محدود است. شهر مریوان در ۱۲۵ كیلومتری شمال غرب سنندج قرار دارد .شهرستان مریوان با جمعیتی حدود ۲۱۰۷۸۷ نفر و با مساحت ۵/۳۲۲۹ كیلومتر مربع، و میزان بارش در این شهرستان بیش از ۷۵۰ میلیمتر در سال كه بیشتر به شكل برف می باشد. این غار در دل صخره های كوههای تراق تپه در شمال شرقی شهر مریوان واقع شده است . كوههای منطقه سرشیو كه غار “كونا شم شم” رادر خود جای داده است جزو كوههای زاگرس است و همانند دیگر نقاط این رشته كوه دارای جهت شمال غربی – جنوب شرقی است غار “كونا شم شم” را مراتع فرا گرفته و زمین های قابل كشت كم و محدود به قسمت های پایین كوه می گردد . دو كوه خالو كامی و محمود قلی در نزدیكی غار واقع شده است .درجنوب جاده سقز – مریوان ولكانیكهای آندزیتی رخنمون دارند كه به ژوارسیك پایین نسبت داده شده اند. تمامی نهشته ها و رخنمون های كرتاسه درناحیه حالتی شبیه به فلیش ازخود نشان می دهد . با توجه به رخنمونهای پراكنده و گسترده ای كه در ناحیه مورد بحث و جود دارد سهم نهشته های كرتاسه بسیار بالا بوده و ضخامت زیادی از انواع رسوبات و سنگهای آذرین را شامل میشود. و امتداد آن به سمت ناحیه جنوب و جنوب غربی ، قدیمی ترین سنگهای این ناحیه را سریهای تریاس تشكیل می دهند كه در دره سیروان درناحیه اورامانات ودرجنوب شرقی كامیاران دركوه گل زرد رخنمون داشته و مجموعه ای از آهكهای خاكستری دانه ریز ، دولومیت و ماد ستون دولومیتی را تشكیل می دهند كه با ضخام كمی در زیر مجموعه نهشته های ژوارسیك و كرتاسه قرارگرفته اند. در روی رسوبات تریاس با دگرشیبی مجموع های رسوبی و عمدتا” كربناته قرارگرفته اند كه از نظر سنی به ژوارسیك تا كرتاسه نسبت داده شده اند این ردیف رسوبی شامل مجموعه ای از رسوبات زیست آواری شیمیایی هستند كه قدیمترین نهشته های آن آهكهای شدیدا” چین خودره هستند كه ارتفاعات بلند و دره های عمیقی را تشكیل می دهند این آهكها عمدتا” دانه ریز بوده و شامل پلاژیك و نریتیك میباشند و گاه با بافت االیتی خود مشخص شده و منشاء زیست آواری دارند. درشمال غربی كامیاران ، مجموعه ای از سنگهای آذرین بازیك تا اولترا بازیك شدیدا” هوازده شده ای وجود دارد كه پایین ترین ردیف سری ائوسن مركب از گدازه های اسپیلتی است كه عمدتا” ساخت بالشی داشته و دركنار راندگی اصلی زاگرس رخنمون دارند روی آنها را مجموعه ای از سنگهای گابروود یا بازدر بر می گیرد. در روی گدازه های اسپیلتی و توفها به طور هم شیب مجموعه ای از آهكهای نریتیك و پلاژیك و همینطور آهكهای مارنی قرار می گیرند كه رخساره ای فلیشی را نشان می دهند .مجموعه رسوبات الیگوسن و میوسن با دگرشیبی به روی آهكهای كرتاسه و یا سری ائوسن قرارگرفته اند . ردیف رسوبی میوسن با رخساره بسیار سست خود كاملا” مشخص است ودرتمام موارد به صورت دره های پهن خود را نشان می دهند . جوانترین رسوبات ناحیه را میتوان گنگلومرای جور نشده وآبرفتهای پلیستوسن دانست .
لرزه خیزی
از نظر كلی توزیع زمین لرزه ها دراستان كردستان كمتر از نواحی مجاور در آذربایجان غربی و شمال كرمانشاه است . زمین لرزه های كردستان را به دو زمین ساخت عمومی می توانیم نسبت دهیم .
۱ ) لرزه های مرتبط با خط راندگی زاگرس : براساس اطلاعات موجود خط راندگی زاگرس محلی است كه صفحه عربستان و خرده كردستان و كرمانشاه به جزء یك مجموعه گسله مهم كه فعالیتهای مهم لرزه ای درمناطقی است كه گسل خوردگی سطحی چندانی درآنها مشهود نیست .
۲) زمین ساختهای غیراختصاصی واقع در زون ساختمان سنندج – سیرجان : زمین لرزه های ازنوع متوسط تا كمی قوی را كه درشرق خط راندگی زاگرس به وقوع می پیوندند میتوان مرتبط با این زمین ساختها دانست . در غرب گسل اصلی سنندج – سیرجان تعدادی قلل آتشفشانی وجود دارند كه عموما” درفاصله قروه تا بیجار متحرك هستند كه وجود آنها از نشانه های فعال بودن حركات زیرزمینی درمنطقه میباشند . گسلهای صحنه و پیرانشهر ؛ علاوه براین گسلها ؛ گسلهای دیگری نیز درشرق قروه ، اطراف سنندج و غرب مریوان وجود دارند . نواحی وسیع مركزی وشمالی استا كه تقریبا” درغرب خرده قاره ایران مركزی واقع شده اند ازلحاظ وقوع زلزله تقریبا” غیرفعال میباشند . نواحی جنوبی و جنوب غرب كه تقریبا” منطبق با زون راندگی و چین خورده زاگرس بوده واز لحاظ وقوع زلزله فعال است و عموم این لرزه ها ناشی از حركات گسلهای جوان است كه خود ناشی ازحركات صفحه عربستان نسبت به ایران مركزی میباشد .
مورفولوژی
غار “كونا شم شم” از یك ستون فقرات اصلی به طول ۱۷۸متر و با وسعت ۴۵۵متر و عمق صفر می باشد ،دهلیز های مختلفی از ستون فقرات غار انشعاب پیدا كرده است. غار در ارتفاعات كوه و در دل صخره های مشرف به دره قرار دارد، همچنین دارای سه دهانه می باشد دهانه ای كه ورودی اصلی بوده و دسترسی را به آن سهل می كند ارتفاع دهانه ۲ متر و قطر ۱متر و۳۰ سانتیمتر ، دهانه دیگری كه رُخ بر دیواره سمت راست ورودی اصلی دارد و ارتفاع آن تا زمین هموار حدود ۸ متر می باشد، ارتفاع این دهانه ۲متر و ۵۰ سانتیمتر بوده اما دهانه ای دیگر در سمت چپ ورودی اصلی قرار دارد كه بر اثر ریزش مصدود شده است. دمای داخل غار نسبت به فصول مختلف سال یكسان بوده و دمای نسبتا سرد را دارد . ورودی اصلی به دلیل وجود سه دهانه، جریان هوا به صورت شدید در آن جریان دارد . در نقاط مختلف غار بقایای اسكلت حیوانانی وجود دارد . و در بررسی سطحی در ورودی اصلی تكه هایی از سفال كشف گردید. در بسیاری از نقاط گِل رُس ، در ورودی غار ریگ های گوشه دار، لاشه سنگ نیز در نقاطی دیگر دیده می شود، در تالار اصلی هم كود خفاش به صورت انبوه قابل روئیت می باشد. در نقطه انتهایی راهروی اصلی غار رسوبات بد بوی وجود دارد. در غار رسوبات از نوع گِل و تجزیه آهك در كف زمین و دیوارها وجود دارد، دربعضی نقاط غار رسوبات گچ بر روی دیوار و سقف مشاهده می شود. خفاش ها موجودات ساكن در غار “كونا شم شم” هستند، كه به صورت انبوه در سقف تالار مركزی غار كولونی بزرگی را تشكیل داده اند. دهلیزهای متعددی از ستون فقرات جدا شده است كه تعدادی از آنها بن بست و تعدادی بعد از طی مصافتی به ستون فقرات اصلی راه پیدا می كند. بعد از نقشه برداری از غار “كونا شم شم” و پردازش داده ها، در نمودار آزیموت غار بیشترین امتداد را به سمت ۱۳۵ درجه شمالی و در نمودار شیب ۲۸۰متر به ۱۰ درجه مثبت و ۹۶متر به سمت ۲۰ درجه مثبت گرایش دارد.
منبع : سایت غارهای ایران
