خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری قمری، زمان غازان خان ایلخانی به وزارت رسید. دوران وزارت او از حساس‌ترین دوره‌های فرهنگی و سیاسی تاریخ ایران است. خواجه رشید‌الدین برای ساماندهی، تمركز و تداوم تحقیقات و فعالیت‌های فرهنگی و علمی یك مجموعه بزرگ علمی، آموزشی و پژوهشی به نام «ربع رشیدی» تأسیس كرد. این مجموعه به صورت شهركی علمی در حومه شهر تبریز ساخته شد. خواجه رشید‌الدین در پایتخت ایلخانیان و در گذرگاه كاروان‌های خاور و باختر یكی از بزرگترین تأسیسات روزگار كهن را پدید آورد؛ شهری كوچك شامل كتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، گرمابه، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه و كارگاه‌های صنعتی. او برای تأمین پشتوانه مالی برای اداره این مؤسسات بزرگ، دارایی و املاك زیادی را وقف «ربع رشیدی» كرد. این موقوفات عمدتاً در ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه بودند.
وقف نامه ربع رشیدی
خواجه رشید‌الدین برای ساماندهی اداره «ربع رشیدی» و موقوفات آن وقف‌نامه‌ای تنظیم كرد. او در این وقف‌نامه اطلاعاتی دقیق و مستند درباره شیوه فعالیت‌های علمی، آموزشی، تشكیلات ربع، اوضاع فرهنگی آن عصر، ارزش خدمات خواجه در پیشبرد و توسعه امور فرهنگی و آموزشی و نكاتی درباره احوال شخصی‌اش نوشته است. این نسخه به خط خود خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی و قسمتی از آن نیز به خط حاكم آن زمان تبریز است كه فقط یك نسخه از آن در تمام جهان وجود دارد. بر اصالت این نسخه علما، دانشمندان و دیوانیان زیادی از جمله علامه حلی (۶۴۸- ۷۲۶ ق) گواهی داده‌اند. «وقف‌نامه ربع رشیدی» نظم خاصی دارد كه فهرست جامعی از موقوفات، هزینه‌ها و برنامه‌های اداری و مالی را تبیین می‌كند و به دلیل گستره وسیع موقوفات و ارزش والای آنها از اهمیت جهانی برخوردار است. این وقف‌نامه در دوره‌های گوناگون تاریخی الگوی تنظیم وقف‌نامه‌های معتبر بوده است. نسخه اصلی این وقف‌نامه ۳۸۲ صفحه دارد و جنس كاغذ آن خانبالغ است و اكنون در كتابخانه مركزی تبریز نگهداری و محافظت می‌شود. این نسخه تا سال ۱۳۴۸ شمسی در دست بازماندگان حاجی ذكاءالدوله سراجمیر، ساكن تبریز بود. انجمن آثار ملی در همان سال آن را از خانواده ذكاءالدوله خرید. پس از آن از روی این نسخه عكسبرداری شد و سال ۱۳۵۰ شمسی در هزار نسخه منتشر شد. نام اصلی این وقف‌نامه «اوقفیه الرشیدیه بخط الواقف فی بیان شرایط امور الوقف و المصارف» كه با آب طلا و به خط ثلث نوشته شده است. گفته می‌شود برای نگهداری این نسخه منحصر به فرد تمام شرایط لازم از جمله دوربین مدار بسته و حفاظت الكترومغناطیسی فراهم شده و درجه حرارت و رطوبت نسبی متناسب با نسخ خطی نیز در نظر گرفته شده است. «وقف‌نامه ربع رشیدی» خرداد سال ۱۳۸۶در حافظه جهانی به ثبت رسید. اما «ربع رشیدی» پس از قتل خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی غارت و ویران شد. خرابه‌ها و بناهای نیمه ویران «ربع رشیدی» تا قرن یازدهم كه اولیاء چلپی و شاردن در سفرنامه خود از آن یاد كرده‌اند، وجود داشته و اكنون نیز آثاری از آن دیده می‌شود.
ربع رشیدی
بخش های مهم قسمت اصلی ربع رشیدی عبارت بودند از :
۱. مجموعه روضه شامل :
- مسجد شتوی (زمستانی) و مسجد صیفی (تابستانی) برای اقامه نماز و تدریس درس‌های علوم و تفسیر و حدیث به‌ترتیب در فصول سرد و گرم سال؛
- دفتر كار "متولی" (رییس دانشگاه) و "مشرف" و "ناظر" سه مقام ارشد به‌صورت مجزا؛
- حجره‌ها یا اتاق‌های ویژه سكونت مدرسان و معیدان (استادیاران) و طلاب علوم؛
- تاسیسات رفاهی شامل حمام، حوضخانه (سرویس)، سقایه (آب آشامیدنی)؛
- كتابخانه (زیر گنبد بزرگ و در دو طرف مقبره متولی)؛
- سایر بخش ها از قبیل خزانه نقود، سرای مخصوص جهت پذیرایی از مهمانان متولی، خلوتگاه (اتاق مخصوص مذاكره راجع به مسائل محرمانه).
