شهر تاریخی جرجان یكی از شهرهای بزرگ جهان اسلام بوده است كه با شهرهایی همچون ری، مرو و جندی شاپور برابری می كند. این شهر معماری و شهرسازی بسیار پیشرفته ای داشته كه با كاوش های انجام گرفته، معلوم شد كه بیش از ۱۰۰۰ سال قبل دارای فاضلاب شهری، خیابانهایی با سنگفرش های منقش آجری و سیستم آبرسانی به خانه ها بوده كه از طرح شهرسازی و وجود نقشه برای ساخت آن خبر می دهد.
آبگینه ها و سفال های ارزشمند به دست آمده از دفینه های جرجان نیز گویای این مطلب است كه این شهر یكی از مراكز صنعت آبگینه و سفال در دوره های بعد از اسلام یعنی سده های ۵ و ۶ هجری شمسی بوده است… خرابه های شهر جرجان كه اكنون در سه كیلومتری جنوب غربی شهر گنبدكاووس قرارگرفته در زمان آبادی ۱۲۰۰ هكتار را شامل می شده كه در قرن اخیر به علت های مختلف چون كاوشهای غیرمجاز، توسعه كشاورزی و ساخت خانه های جدید، از بین رفته و فقط مساحتی در حدود ۲۵۰ هكتار در دوسوی گرگان رود از آن باقی مانده است.
در اصل این شهر در زمان سامانیان بر روی ویرانه های برجای مانده از شهری ساسانی بنا شد و به صورت چندضلعی نامنظم همانند شهرهای منطقه در قبل از اسلام ساخته شده است. همه معابر اصلی و فرعی شهر با آجر و به صورت نقوش هندسی زیبا سنگفرش و چیده شده و شهر جرجان مانند همه شهرهای آباد منطقه، دیوارهایی برای حصارهای داخلی، خارجی و خندقی بین دو دیوار داشته كه اهالی شهر را از گزند دشمنان مهاجم حفظ می كرد.
هر چند مصالح ساختمانی حصار شهر از آجر، سنگ و گچ بوده اما به علت تخریب شدید در سال های گذشته، از ارتفاع و عرض حصارها و خندق اطلاعی در دست نیست. «جاوید ایمانیان» مدیر پژوهشی شهر تاریخی جرجان – گنبد قابوس در مورد این شهر می گوید: با بررسیهایی كه از شهر جرجان صورت گرفته ثابت شده كه این شهر از یك معماری و شهرسازی پیشرفته بهره مند بوده است.
از ویژگی های جالب این شهر، كانال فاضلاب سراسری بوده كه این مسأله اهمیت فراوانی در بهداشت شهر داشته است. این كانال سرپوشیده، فاضلاب هر واحد مسكونی را از شهر خارج می كرده است. عمق كانال فاضلاب ۳ متر و عرض آن ۱ / ۸۰ متر بوده كه با آجر و به صورت طاق گهواره ای ساخته شده است. همچنین واحدهای مسكونی دارای چاههای متعدد آب و آذوقه بوده و هر واحد مسكونی از كانال اصلی آب شهر مشروب می شد.
«جاوید ایمانیان» ادامه می دهد از آثار با ارزش معماری شهر جرجان ساخت خیابان ها و گذرهای آجری است كه با ویژگی های خاصی در شهر ایجاد شده. ساخت هریك از خیابانها كه باتوجه به نیاز و اهمیت نقاط مختلف شهر صورت گرفته، تاكنون در كمتر شهرهای اسلامی دیده شده است.
خیابان ها و گذرهای شهر جرجان طرح شبكه بندی داشته و از شمال به جنوب و از شرق به غرب امتداد یافته و تقریباً همه شهر را در برمی گرفته است كه می توان آن را نهایت ذوق و استادی معماران و شهرسازان جرجان دانست. ایمانیان می افزاید: یكی از خیابان های كشف شده، خیابانی است كه از دو نقطه شهر یعنی امامزاده یحیی (ع) شروع و به گرگان رود ختم می شده است. عرض آن ۱۰متر و طولش از شمال تا جنوب شهر است.
با كاوش این خیابان، حدود ۲۰۰ متر از طول آن آشكار شده است كه بررسی ها نشان می دهد این خیابان در مجموع حدود ۲كیلومتر طول داشته و مربوط به ساخت و سازهای عهد سامانی است كه به مرور زمان با بازسازی خیابان شكل آن تغییر یافته. به این ترتیب كه از قسمت های میانی خیابان برای كانال آب استفاده می كردند و با تعریض خیابان آن را به صورت بلوار مانند درآوردند كه به احتمال، آب این كانال به ساختمان های اطراف خیابان منتقل می شده است.
او ادامه می دهد خیابان دیگری هم از طرف شرق تا مقبره قابوس امتداد می یافته كه این خیابان با آجر ساخته شده است و از نظر معماری قسمت های لبه خیابان كمی مرتفع تر از قسمت های میانی بوده تا به هنگام باران، آب های زائد از قسمت های مركزی به خارج سرازیر شود. عرض این خیابان ۳ متر بوده است.
كشف خیابان های یادشده به علاوه دیگر گذرها و كوچه های شهر نشان می دهد كه شهر جرجان در قرون میانی اسلام یك نقشه شهرسازی پیشرفته داشته است. یكی دیگر از ویژگی های این شهر تاریخی، عبور گرگان رود از وسط شهر است، به این ترتیب شهر جرجان در دو سوی رودخانه واقع و به دو بخش نام های دهستان (شیعه نشین) و بكرآباد(سنی نشین) تقسیم شده بود كه به وسیله پل های آجری به هم مرتبط بودند. ارگ كه در قرون اسلامی دهستان نامیده می شده در قسمت مركزی شهر واقع شده و شكلی ۶ ضلعی داشته است.
بناهای مذهبی و همچنین كارگاه های صنعتی شهر در میان و اطراف ارگ متمركز بوده است. در خرابه ای شهر جرجان تپه های به نسبت مرتفعی وجود داشته كه در كاوش های غیرمجاز یك قرن اخیر از بین رفته است. اما در یكی از این تپه ها آثار ساختمانی یك تالار ستوندار و كوره های آهنگری به دست آمده است. به نظر می رسد این كارگاه های صنعتی اغلب در جنب خیابان های اصلی شهر قرار داشته است.
صنعت شیشه و سفال گری از معروف ترین صنایع شهر تاریخی جرجان است كه نمونه هایی از آن هم اكنون در موزه های معروف داخلی و خارجی نگهداری می شود و یكی از بزرگترین گنجینه های یافت شده از شهرهای اسلامی زمان قدیم است. هرچند شهر تاریخی جرجان در حملات مغول به سال ۶۱۷ هجری قمری از بین رفت اما از خرابه های به جای مانده این شهر هنوز شكوه و عظمت آن آشكاراست و تنها نماد برجای مانده از این شهر تاریخی یعنی «برج گنبدقابوس» گواهی براین مدعاست.
از این رو شهر تاریخی جرجان یكی از پر ارزش ترین آثار برجای مانده از دوران اسلامی با شماره ۴۰ در فهرست آثار باستانی در سال ۱۳۱۷ به ثبت رسیده است. هم اكنون كار مطالعات پژوهشی این شهر باستانی را در سطح ملی، پایگاه پژوهشی شهر جرجان و گنبدقابوس انجام می دهد.
برنامه هایی كه این پایگاه در آینده اجرا خواهد كرد شامل اسكنرلیزر یا تهیه تصاویر سه بعدی از محل، ادامه كاوش های باستان شناسی برای شناخت بیشتر شهر، حفاظت از محوطه هایی كه باستان شناسان آن را یافته اند و در نهایت ایجاد سایت موزه شهری است.
شهر تاریخی جرجان بیش از ۱۰۰۰ سال قبل دارای فاضلاب شهری، خیابان هایی با سنگفرش های منقش آجری و سیستم آبرسانی به خانه ها بوده است كه از وجود طرح شهرسازی و نقشه برای ساخت آن خبر می دهد. آبگینه ها و سفال های ارزشمند به دست آمده از دفینه های شهر نیز گویای این مطلب است كه این شهر یكی از مراكز صنعت آبگینه و سفال در دوره های بعد از اسلام یعنی سده های ۵ و ۶ هجری شمسی بوده است.
