شیشه گری دستی یكی از قدیمی ترین صنایعی است كه بشر به آن اشتغال یافته است . قدمت این صنعت به ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد می رسد و احتمالا سازنده اولین اشیا شیشه ای مصریان بوده اند . شیشه گری در ایران نیز سابقه ای بسیار طولانی دارد و از این صنعت در مراحل اولیه برای ساختن اشیا و لوازم ساده استفاده می كردند . یك گردن بند شیشه ای متعلق به ۲۲۵۰ سال پیش از میلاد كه دارای دانه های آبی رنگ است و در ناحیه شمال غرب ایران كشف شده ، قدمت این صنعت را در ایران تایید می كند . در كاوش های باستان شناسی اخیر نیز قطعات شیشه ای مایل به سبزی كه متعلق به دوران پیش از تاریخ است در لرستان ، شوش و حسنلو به دست آمده است .
همچنین « ارستیوفانس » نویسنده نامدار یونانی كه در قرن پنجم قبل از میلاد می زیسته ؛ در یكی از نمایشنامه های خود به جام های بلورین دربار هخامنشیان اشاره كرده است و قطعات شیشه ای كشف شده در تخت جمشید نیز گفته او را تایید می كند . شیشه گری دستی در ایران به علت عوامل مختلف اجتماعی در دوران مختلف فراز و نشیب های فراوانی را پیموده است اما پیوسته حضور خود را در میان صنایع دستی و به عنوان یكی از نمودهای ارزنده ذوق و هنر ایرانی حفظ كرده است .
روزگار سلجوقیان را می بایست اوج صنعت شیشه گری در ایران به حساب آورد از آن جهت كه در دوران سلطنت این سلسله صنعتگران به شیوه های جدیدی روی آوردند و استفاده از قالب های گوناگون را با نقوش برجسته و فرورفته رواج دادند و به این ترتیب حك و تراش روی شیشه را نیز برای غذای كارشان به خدمت گرفتند و در همین دوران است كه نقاشی های گوناگون از قبیل گل های تزیینی ، اشكال حیوانات و استفاده از اشعار و آیات قرآن با رنگ های متنوع به عنوان عاملی مكمل وارد شیشه گری دستی ایران می شود . فرآورده های شیشه ای این دوران بیشتر شامل ظروف كوچك و بزرگ ، عطردان های بسیار ظریف ، جام ها و گلدان هایی با فرم ها و اندازه های متنوع و اشیاء تزیینی كوچكی كه به شكل حیوانات است .
اوضاع كنونی شیشه گری در ایران
در حال حاضر كارگاه های شیشه گری متعددی در تهران و بعضی شهرهای دیگر مانند اصفهان ، میمند فارس ، قمصر كاشان و … دایر است . این كراگاه ها با شرایط كم و بیش همانندی به تولید شیشه هایی كه به آن شیشه « فوتی » نیز گفته می شود ؛ مشغولند . كارگاه های شیشه گری معمولا ساختمانی همشكل دارند و دارای سقف های بلند و پنجره های بزرگ متقابل هستند . نحوه ساختمان این كارگاه ها طوری است كه باعث خروج هوای گرم ناشی از كار كردن كوره ها می شود و هوای داخل كارگاه را متعادل و قابل تحمل نگاه می دارد .
در هر كارگاه شیشه گری به طور معمول دو یا چند كوره اصلی وجود دارد . علت استفاده از چند كوره امكان استفاده از چند نوع شیشه مورد نیاز را با رنگ های مختلف مقدور می سازد. ماده اولیه ای كه در این كارگاه ها مورد استفاده قرار می گیرد بیشتر ضایعات شیشه ای و شیشه خرده هایی است كه از نقاط مختلف شهرها جمع آوری می گردد . گاهی نیز از سیلیس كه ماده اصلی شیشه است استفاده می شود و تركیب آن با شیشه خرده مورد مصرف قرار می گیرد .
درجه حرارت لازم برای ذوب سیلیس ۱۸۲۷ درجه سانتی گراد است . اما در مواردی كه مخلوط شیشه و سیلیس مورد استفاده قرار گیرد به منظور پایین آوردن درجه ذوب ، مواد دیگری مانند كربنات براكس ، شوره ، نیترات و مواد قلیایی دیگری به ماده اولیه افزوده می شود .
شیوه تهیه رنگ
یكی از مهمترین عوامل در شیشه گری دستی نحوه ساخت رنگ های شیشه است . چرا كه تنوع رنگ ها موجب زیبایی بیشتر فرآورده های شیشه ای می شود و معمولا شیشه گران برای تهیه رنگ های مورد نیاز از اكسیدهای فلزات كه به صورت پودر در بازار وجود دارد ، استفاده می كنند . به طور مثال برای تولید رنگ آبی لاجوردی از اكسید كبالت و برای تهیه رنگ آبی زنگاری از اكسید مس و كرمات استفاده به عمل می آید . بی كرمات و اكسید آهن برای تهیه رنگ سبز و اكسید مس یك ظرفیتی یا سلینیوم برای به دست آوردن رنگ قرمز مورد استفاده قرار می گیرد . همچنین استفاده از بی اكسید منگنز به اضافه كبالت برای تهیه رنگ بنفش و بی اكسید منگنز برای تهیه رنگ زرشكی مرسوم است . رنگ شیری نیز به وسیله نمك های فسفر یا فلورید ها . رنگ قهوه ای از پیریت ، گوگرد و زغال چوب به دست می آید .
این اكسید ها به اندازه مورد نیاز با خرده شیشه یا سیلیس می بایست مخلوط گردد و آنگاه جهت ذوب شدن به مدت هشت ساعت در داخل كوره ای با حرارت ۱۰۵۰ تا ۱۲۰۰ درجه سانتیگراد قرار گیرد . در صورتی كه مقدار سیلیس موجود در ماده اولیه زیادتر باشد به همان نسبت درجه حرارت بیشتری جهت ذوب لازم است .
كوره شیشه گری می بایست در تمام مدت شبانه روز روشن باشد و شیشه را به حالت ذوب در درجه حرارت دلخواه نگاه دارد . چه در غیر این صورت به شیشه لطمه وارد خواهد شد .
ساخت اشیاء شیشه ای از جمله هنرهایی است كه احتیاج به كارآیی و مهارت فوق العاده ای دارد و بیشتر دست اندركاران این صنعت كسانی هستند كه با سالها كار ، تجربه و مهارت لازم را كسب كرده اند .
اشیایی كه معمولا توسط شیشه گران ایرانی ساخته می شوند مبتنی بر طرح هایی است كه طراحان سازمان صنایع دستی ایران با الهام از طرح های سنتی و اصیل ایرانی خلق می كنند ، ولی از آنجا كه در حال حاضر تولیدات شیشه ای علاوه بر جنبه تزیینی موارد مصرف متعددی نیز یافته و فروش آن به بازارهای جهانی رقم بزرگی از صنایع دستی ایران را تشكیل می دهد ، طراحان سازمان صنایع دستی ایران می كوشند طرح هایی جدید و ابتكاری را كه برخوردار از ویژگی های هنر ایران باشد ، در اختیار صنعتگران قرار دهند .
ناگفته پیداست برای تهیه هر طرح می بایست طراح قبلا از كارگاهی كه قرار است طرح در آن پیاده شود بازدید نموده و امكانات و مهارت فنی استادكار مربوط را مورد سنجش قرار دهد تا بتواند با توجه به كارآیی استادكار طرحی را كه وی قادر به اجرای آن باشد ، تهیه نماید . طرح ها معمولا بر روی كاغذ به اندازه اصلی كشیده می شود و برای پیاده كردن نمونه اولیه ، طراح ملزم به حضور در كارگاه و راهنمایی استادكار می باشد .
ابزار كار شیشه گری
ابزار كار شیشه گری دستی بسیار مختصر و ساده است . مهمترین وسیله این صنعت لوله ای به طول ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر از فولاد با آلیاژی مخصوص است كه به آن « دم » گفته می شود . این لوله توخالی است و برای برداشتن شیشه از داخل كوره مورد استفاده قرار می گیرد . طرز استفاده از آن نیز چنین است كه شیشه گران آن را به داخل شیشه مذاب فرو می برند و كمی آن را می چرخانند . بعد از اینكه مقدار كمی از شیشه مذاب كه اصطلاحا به آن « بار » گفته می شود ، از داخل كوره برداشته شد ، در لوله می دمند . به این ترتیب گوی كوچكی كه به آن « گوی اول » گفته می شود ، به دست می آید . بعد از سرد و سخت شدن این گوی مجددا « دم » را به داخل شیشه مذاب فرو برده و شیشه لازم را برای ساخت وسیله مورد نظر بر می دارند .
گردی گوی اول به صنعتگر كمك می كند تا مقدار شیشه ای كه در مرحله دوم بر می دارد در تمام نقاط دارای قطر مساوی بوده و شییی كه ساخته می شود در تمام نقاط قطر یكسان داشته باشد . ولی چون در این مرحله غلظت شیشه مذاب برای فرم دادن كم است و از طرفی می بایست دارای فرم و قطر مساوی باشد ، لوله دم را روی میله ای كه دارای سر دو شاخه است ، قرار می دهند و در حالی كه دم را به طور مرتب می چرخانند ، آن را در داخل وسیله دیگری كه « قاشق » نام دارد ، قرار می دهند . قاشق عبارت است از چوب استوانه ای شكلی كه هفت سانتی متر ارتفاع و ده تا پانزده سانتی متر قطر دارد و در یك سطح دارای فرورفتگی می باشد و به میله ای فلزی متصل است .
برای اینكه قاشق نسوزد و همچنین برای اینكه شیشه مذاب به قاشق نچسبد آن را هر چند دقیقه یكبار در داخل آب فرو می برند و اصطلاحا به این كار « قاشقی » كردن « بار » می گویند .
پس از انجام این عمل ، استادكار به اندازه دلخواه در لوله فولادی می دمد و گوی گرد كره مانندی به وجود می آورد . آنگاه پشت دستگاه مخصوص كه عبارت از یك نیمكت و دو میله افقی در اطراف است ، می نشیند و دم را روی میله های طرفین نیمكت قرار می دهد و چون این میله ها به ارتفاع تقریبی ۳۰ سانتی متر از سطح نشیمن نیمكت هستند،نتیجتا لوله دم به طور افقی در برابر استادكار قرار می گیرد و در این حالت دم را روی میله ها می غلطانند(برای پیش گیری از كج شدن بار به طرف پایین) و با انبر و تخته ، به فرم دادن آن می پردازد .
انبری كه معمولا برای فرم دادن بار مورد استفاده قرار می گیرد ، دارای دو شاخه با مقطعی گرد است كه سرشاخه ها به تدریج باریك می شوند . تخته ای نیز كه مورد استفاده قرار می گیرد ، قطعه چوبی به اندازه تقریبی ۷*۲۰ سانتی متر است . برای استفاده از آن می بایست بعد از هر بار استفاده در داخل آب فرو برده می شود ، البته در بعضی از كارگاه ها استفاده از قالب نیز رایج است . استادكار بعد از قاشقی كردن بار آن را در داخل قالب قرار داده ، عمل دمیدن را انجام می دهد .
پس از اینكه شیء به حالت دلخواه در آمد ، كارگر وردست با لوله دیگری كه به آن « واگیره » گفته می شود ، به كمك استادكار می آید و استادكار به آرامی انتهای وسیله ساخته شده را به واگیره كه حاوی مقدار كمی شیشه مذاب است ، می چسباند و آنگاه با قیچی خیس روی شیشه را خط می اندازد و با ضربه ملایمی آن را از لوله اصلی جدا می كند و شیء به واگیره منتقل می شود .
بعد از انتقال به واگیره ، استادكار وسیله ساخته شده را مجددا به دهانه كوره نزدیك می كند و حرارت می دهد تا دوباره نرم شده و دهانه آن قابل شكل گیری به نحو دلخواه باشد .
بعد از طی مرحله فرم دادن شیء شیشه ای تقریبا آماده است ولی چنانچه احتیاج به پایه یا دسته یا تزیینات دیگر داشته باشد ، یكی از كارگران وردست به وسیله لوله فولادی دیگری مقدار كمی شیشه مذاب را از داخل كوره بر می دارد . استادكار آن را به شیء ساخته شده می چسباند و با تخته و انبر به فرم دادن آن می پردازد .
آبگز كردن
آبگز كردن یكی از كارهای تكمیلی و جنبی شیشه گری است . این كار در زیباسازی فرآورده های شیشه ای اهمیت فوق العاده ای دارد و موجب زیبایی وسایل شیشه ای می شود .
برای آبگز كردن وسایل شیشه ای ، پس از تكمیل و قبل از اینكه كاملا سرد شود آن را به مدت چند ثانیه در داخل آب سرد فرو برده و بیرون می آورند .
انجام این كار موجب منقبض شدن سریع پوسته رویی شیشه می شود و در آن صدها شكستگی كوچك به وجود می آید ولی چون هنوز داخل شیشه گرم است ، شیشه به طور كامل نمی شكند و فقط سطح آن ترك برمی دارد .
استادكاران معمولا برای استحكام بیشتر وسایل آبگز شده و پیش گیری از شكست های احتمالی بعدی پس از آبگز كردن وسیله شیشه ای مجددا آن را مدتی جلوی كوره نگاه داشته و حرارت می دهند .
تلفیق با فلز
تلفیق ظروف شیشه ای با فلز یكی از شیوه هایی است كه پاره ای از شیشه گران به منظور ایجاد تنوع از آن بهره ای می گیرند . این كار معمولا در مورد لیوان ، گلدان و سایر اشیایی كه قسمت اصلی آن استوانه ای شكل است ، اعمال می شود . به این ترتیب كه قبلا استوانه ای فلزی از مس یا برنج با قطر و ارتفاع دلخواه و توام با نقش های مشبك توسط استادان فلزكار ساخته می شود . شیشه گر برای تلفیق شیشه و فلز بعد از آماده شدن گوی شیشه ، آن را در داخل این استوانه قرار داده و در آن می دمد . شیشه در اثر دمیدن منبسط شده و حجم داخل استوانه فلزی را پر می كند . كمی نیز از میان شبكه های روی فلز به خارج نفوذ می كند و این امر باعث می شود كه شیشه بعد از منقبض شدن از فلز جدا نشود .
گرم خانه
اشیاء شیشه ای چنانچه در مجاورت هوای عادی نگه داشته شوند ، پس از چند دقیقه به علت سرد شدن سطح شیشه و گرم بودن درون آن می شكند . به این جهت باید اشیاء ساخته شده به تدریج و در مدتی طولانی سرد شوند . برای این منظور در هر كارگاه ، گرم خانه هایی با درجه حرارت ۴۵۰ تا ۵۵۰ درجه سانتی گراد وجود دارد . معمولا در هر كارگاه ، گرم خانه ها را اول وقت هر روز روشن می كنند و هنگامی كه حرارت داخل آن به میزان دلخواه رسید ، اشیاء ساخته شده را درون آن قرار می دهند و هنگام تعطیل كارگاه ، در گرم خانه را بسته و موتور آن را خامشو می كنند . به این ترتیب اشیاء ساخته شده مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت در گرم خانه می مانند تا حرارت داخل گرم خانه به تدریج پایین آمده و به درجه حرارت هوای معمولی نزدیك شود .
برای امكان در اختیار داشتن گرم خانه در تمام ساعات كار ، ایجاد چند گرم خانه در هر كارگاه ضروری است تا همیشه یك گرم خانه برای اشیاء تولیدی روزانه آماده باشد .
استادكار ، اشیاء ساخته شده را به داخل گرم خانه می برد و با ضربه ای كه به لوله « واگیره » می زند ، آن را جدا كرده و شیء را به آرامی روی خاك نرم كف گرم خانه می اندازد .
در قسمت جلوی گرم خانه كارگری كه مسئول گرم خانه است ، با میله دو شاخه ای اشیاء داخل گرم خانه را جا به جا می كند و به طور مرتب روی هم می چیند تا امكان حداكثر استفاده از فضای داخل گرم خانه مقدور باشد .
اشیایی كه از گرم خانه خارج می شوند شیشه هایی شفاف و كامل هستند . در صورتی كه نیازی به نقاشی ، مات شدن و تراش خوردن آن نباشد آماده عرضه به بازار هستند .
مات كردن شیشه
بسیاری از فرآورده های شیشه ای كه در بازار عرضه می شوند ، ظاهری مات و غیر شفاف دارند . شیشه یكی از اجسامی است كه در برابر اكثر مواد شیمیایی مقاوم است . برای مات كردن شیشه می بایست از اسیدی كه بتواند قسمتی از سطح شیشه را در خود حل كند ، استفاده شود .
تنها اسیدی كه شیشه در برابر آن مقاومت ندارد اسید فلوریدریك است . اما كار كردن با این اسید نیز علاوه بر آنكه مشكل است ، خطرناك نیز هست و گذشته از این به علت گرانی قیمت مصرفش ، مقرون به صرفه نمی باشد . به همین جهت در بیشتر كارگاه های شیشه گری از محلول ( آمونیوم هیدروژن فلورید ) یا مواد مشابه دیگر ، برای مات كردن شیشه استفاده می كنند .
برای مات كردن شیشه وسایل شیشه ای را به مدت چند دقیقه در محلول قرار داده و سپس خارج می كنند و با آب می شویند . اگر سطح شیشه های مات شده را زیر میكروسكوپ نگاه كنیم ، ناهمواری های فراوانی را بر روی آن ها مشاهده خواهیم كرد .
نقاشی روی شیشه
یكی از عوامل فزاینده زیبایی فرآورده های شیشه ای ، نقاشی روی آن است .
رنگ هایی كه معمولا برای نقاشی روی شیشه به كار می رود ، اكسیدهای فلزات مختلف به صورت پودر است كه با تربانتین و روغن مخصوصی مخلوط و ساییده می شود . بعد از اینكه مخلوط ، غلظت لازم را به دست آورد ، نقاشان با آن به تزیین شیشه و نقاشی روی آن می پردازند . مرحله بعد از نقاشی روی شیشه مرحله ثابت كردن رنگ ها است . به منظور ثابت كردن رنگ اشیاء نقاشی شده ، آنها را به مدت ۲ تا ۴ ساعت در كوره ای با دمای ۵۰۰ تا ۶۰۰ درجه سانتی گراد قرار می دهند . سپس كوره را خاموش كرده و بعد از سرد شدن كامل كوره ، اشیاء را از آن خارج می كنند .
تراش دادن شیشه
بسیاری از فرآورده های شیشه ای دست ساخت با نقوشی به صورت تراش به دست خریدار می رسد .
برای تراش دادن این گونه وسایل از سنگ های مخصوصی كه درجه سختی آنها بیش از سختی شیشه است ، استفاده می شود .
تراش دادن وسایل شیشه ای به وسیله سنگ های دیسك مانندی كه با سرعت لازم قادر به چرخش هستند ، انجام می شوند . سرعت چرخ های تراش و دیسك تراش كاری بستگی مستقیم به نوع تراش دارد و هر چه میزان عمق تراش مورد نظر بیشتر باشد ، سرعت چرخ تراش نیز بیشتر است و بالعكس در صورتی كه تراش سطحی باشد ، سرعت چرخ تراش كاری كمتر است .
صنعت گران تراش كار نخست محل هایی را كه می بایست تراش بخورد ، مشخص نموده و سپس با نگه داشتن ظرف شیشه ای در دست و نزدیك كردن آن به سنگ تراش ، نقوش دلخواه را روی شیشه حك می كنند . پس از تراش نقاط تراش خورده را صیقل می دهند .
