عبا بافی

«عبا»از جمله دستبافته‏های سنتی كشورمان است كه از دیرزمان در مناطقی چون بوشهر،كوهپایه‏ی اصفهان و نایین تولید می‏شده است.درحال‏ حاضر نیز بافت معروف‏ترین و مرغوب‏ترین عباهای پشمین در«محمدیه» محله‏ی تاریخی شهر كهن نایین واقع درصد و پنجاه كیلومتری شمال شرقی‏ اصفهان به عنوان فرآورده‏ای بومی در ابعادی گستره رواج دارد.

این رشته از صنایع دستی با حفظ شیوه‏های سنتی و با استفاده از مواد اولیه‏ی طبیعی به عنوان ممرّ اصلی معاش اهالی محمدیه در طول سده‏های‏ اخیر مطرح بوده است.چنانچه اگر از كوچه‏های این محل گذر كنی در هر سو كارگاه‏های زیرزمینی عبابافی را می‏بینی كه بر كف معابر دهان گشوده و از روزنه‏های تنگشان صدای بالا و پایین رفتن وردها و باز و بسته شدن دفتین‏ها را خواهی شنید.اما اگر سر به تو ببری تا لحظاتی چند،چیزی نخواهی دید، چندان‏كه چشمت به تاریكی این كارگاه‏ها انس گیرد و بینایی‏ات بازگردد.

الیاف مورد استفاده در عبا بافی

«پشم»اعم از پشم گوسفند یا شتر ماده‏ی اصلی تهیه‏ی عباست.در گذشته‏ای نه چنان دور پشم به عنوان تار نیز در بافت عبا به كار می‏رفته‏ است اما امروزه برای چله‏كشی عبا از نخ‏های پنبه‏ای شمار ۲/۳۲ و ۲/۲۵ كه‏ توسط كارخانجات ریسندگی تولید می‏شود و علاوه بر داشتن ضخامت‏ یكنواخت،چله‏كشی آن نیز سهل‏تر انجام می‏گیرد،استفاده می‏شود.اینكه از چه زمانی نخ پنبه‏ای جایگزین كرك در تار عبا شد نامشخص است،ولی تا آنجا كه حافظه‏ی بافندگان حاضر یاری می‏كند،حدود ۵۰ سال پیش هم نخ چله‏ مانند حالا از بازار اصفهان خریداری می‏شده است.استفاده از پشم گوسفند بنا به عللی از قبیل:سهل الحصول بودن،قابلیت بافت سریع‏تر،تمیزتر و ارزان‏تر بودن بر پشم شتر رجحان یافته است ولی كیفیت و مرغوبیت عبای بافته‏شده‏ از پشم تشر به مراتب بیشتر است.در بافت هر عبا سه كیلو پشم مصرف‏ می‏شود و به علاوه به علت ظرافت الیاف،بافت آن وقت بیشتری(تا سه برابر وقتی كه صرف بافتن عبایی با پشم گوسفند می‏شود)می‏گیرد.همچنین‏ موچینی و پرداخت آن مستلزم صرف وقت بیشتری است كه مجموعه‏ی این‏ عوامل باعث می‏گردد كه بافندگان،استفاده از كرك شتر را مقرون به صرفه‏ ندانسته و از آن پرهیز نمایند.

مقدمات كار

پشم مورد مصرف در عبابافی مانند سایر الیاف نباتی و حیوانی دارای‏ ناخالصی‏هایی است كه باید از آن گرفته شود.بدین منظور توده‏ای پشم طی‏ مراحل مختلفی از مو،خار و خاشاك،چربی‏ها،گردو خاك و كثافات پاك‏ می‏گردد.

در اولین مرحله،توده‏ی پشم موكشی و موها و خاشاك آن با دست بیرون‏ كشیده شده و بعد از آن در صورت لزوم رنگرزی می‏شود.عبا در چهار رنگ‏ سیاه،قهوه‏ای تیره،شتری و زرد تهیه می‏شود.رنگ طبیعی كرك قهوه‏ای‏ روشن متمایل به كرم است و برای تهیه‏ی بافته‏هایی به رنگ‏های دیگر از مواد رنگدار طبیعی مانند پوست گردو،روناس و…استفاده می‏شود سپس پشم را شسته و پس از خشك كردن،آن را به حلاجی می‏برند.پشم بارها به ماشین‏ حلاجی سپرده می‏شود و باز پس گرفته می‏شود و هربار لطیف‏تر و در فواصل پر حلاجی با تیغ بریده می‏شود تا رشته‏های آن طول خود را از دست بدهند.این‏ عمل بارها تكرار می‏گردد چنان‏كه توده پشمی كه قبل از موكشی هفت كیلو وزن داشته است بعد از حلاجی به چهار كیلو و نهایتا پس از ریسیدن و بافته شدن عبا تنها دو كیلوگرم وزن خواهد داشت.

فعالیت‏هایی از قبیل موكشی،رنگرزی،شستشو،ریسیدن و ماسوره پیچی‏ برعهده‏ی زنان است كه در كنار سایر وظایف آنان در خانه انجام می‏گیرد. ریسیدن پشم به همان روش ساده‏ی سنتی یعنی با استفاده از دوك نخریسی‏ و یا چرخ دستی انجام می‏گیرد.نخ رشته‏شده روی ماسوره‏ها پیچیده‏شده و به‏ عنوان پود در بافت عبا به كار می‏رود.

بافت عبا

عمل بافندگی عبارت از تبدیل دو ردیف نخ به پارچه است.به این صورت‏ كه یك ردیف از الیاف در طول پارچه كشیده‏شده كه نام«تار»بر آنها نهاده‏اند و الیاف دیگری نیز از عرض پارچه یعنی عمود بر تارها عبور می‏كند كه«پود» نامیده می‏شوند.دستگاه‏های ساده‏ی بافندگی نیز دارای قسمت‏های مختلفی‏ هستند كه كار آنها باید با یكدیگر هماهنگ باشد.ولی چهار مرحله‏ی اصلی كه‏ وجود آنها برای عمل بافندگی و تهیه‏ی پارچه ضروری می‏باشد عبارتند از:

ایجاد تار یا چله‏كشی.

تشكیل«دهنه‏ی كار»یعنی جداسازی تارها به دو گروه یك در میان و تشكیل دو سطحی از نخ‏های تار كه با یكدیگر زاویه می‏سازند.

پودگذاری یعنی عبور دادن ماكوی حاصل ماسوره‏ی نخ پود از لابلای نخ تار.

دفتین زدن كه آخرین عمل اصلی دستگاه بافندگی بلافاصله پس از پودگذاری است و طی آن شانه‏های دفتین با حركت نوسانی خود،پود افزوده را به لبه‏ی پارچه‏ی بافته(پود قبلی)زده و ضمن ایجاد انسجام در پارچه،تارها را نیز از هم جدا می‏سازد.

زیر پای بافنده،پافشار یا پدال وردها قرار دارد كه در اثر بالا و پایین رفتن‏ وردها دو دسته تار از هم بازشده و به اصطلاح دهنه ایجاد می‏كنند و در این‏ حال با عبور ماكو از وسط دهنه پودگذاری انجام می‏شود.سپس با زدن دفتین‏ و عوض كردن پاها دهانه‏ی تارها تغییركرده و امكان عبور مجدد ماكو و بافت‏ یك رج دیگر از پارچه مهیا می‏گردد.

كنترل عرض پارچه برعهده‏ی«متید»و ایجاد كشش متناسب تارها در پشت ورد برعهده‏ی«مفیله»خواهد بود.به تدریج كه عمل بافت پیش می‏رود مقدار بیشتری از تارهای نورد عقب بازشده،پارچه‏ی بافته‏شده روی نورد جلو پیچیده می‏شود تا بالاخره قواره‏ی شش متری عبا تكمیل گردد.

پرداخت:

پس از اینكه بافتن عبا خاتمه یافت آن را از نوردهای عقب و جلو باز می‏كنند و رشته‏ی اضافی تارها را از ابتدا و انتهای قواره می‏چینند.اكنون‏ مرحله‏ی پرداخت عبا فرا می‏رسد.

پرداخت عبا نیز ابزارهای مخصوص خود را دارد كه عبارتند از:

سوزنی،كه تخته‏ای مربع‏شكل بوده و بر یك ضلع آن ردیفی از سوزن‏های نوك تیز تعبیه‏شده،سوزنی كه پرزهای اضافی را از لابلای بافت‏ عبا بیرون‏كشیده به سطح می‏آورد.

پرداخت،تخته‏ای است با ابعادی متناسب با كف دست انسان كه روی‏ آن را با ورقی آجیده از حلبی پوشانده‏اند.پرداخت،سطح عبا را از زائدات‏ باقیمانده پاك‏كرده آن را لطیف و یكنواخت می‏سازد.

درفش،زواید و خاشاكی را كه با پرداخت و سوزنی به سطح عبا بالا آمده‏اند،بیرون می‏كشد.

منقاش،برای برداشتن خاشاك و زواید داخل تار و پود عبا با درفش‏ توأمان عمل می‏كند.

تیغ عباتراشی،كه موهای سطح عبا و پرزهای برآمده را تراشیده از بین‏ می‏برد.

قیچی برای صاف كردن لبه‏های كناری عبا و چیدن پرزهای خوابیده‏ی‏ كناره پس از اطو كردن.

سنگ یشم برای تیز كردن تیغ

اطوی ذغالی

پس از باز كردن پارچه‏ی عبا از دستگاه بافندگی،آن را روی گود دیگری‏ برده و نورد پرداخت می‏بندند.ابتدا و انتهای قوره‏ی بافته‏شده را به دو نورد عقب و جلو محكم می‏نمایند و با سوزنی در یك جهت روی آن می‏كشند تا پرزهای درگیر تار و پود را به سطح پارچه بكشند.پس از آن به وسیله‏ی تیغ‏ عباتراشی پرزها و موهای زائد سطح پارچه را می‏تراشند تا زیردست آن نرم و یكنواخت گردد.سپس مجددا پارچه را از نورد باز می‏كنند و روی میزی پهن و عمل اطوكشی را بر آن انجام می‏دهند.در این مرحله محلولی كه مركب از آب،برگ ساییده‏ی حنا و مقدار كمی صابون است به واسطه‏ی گلوله‏ای پشمی‏ بر سطح عبا كشیده می‏شود به نحوی كه آن را نمناك سازد.سپس اطوی‏ ذغالی را كه قبلا خوب داغ شده است با فشار و محكم روی آن می‏كشند تا باعث انسجام و استحكام بیشتر تار و پود و خوابیدن پرزهای باقیمانده روی‏ سطح عبا گردد.آن‏گاه نوبت به پرداخت می‏رسد و بعد از آن با استفاده از درفش‏ و منقاش تا جایی كه چشم می‏بیند و دست لمس می‏كند،خس‏وخاشاك‏ تیزی‏ها و زبری‏های الیاف بیرون كشیده می‏شود و مجددا پرداخت انجام‏ می‏گیرد.در انتها نوبت به صاف كردن كناره‏های دستبافته است كه به وسیله‏ قیچی لبه‏ای آن را هموار می‏كنند و پرزهای خوابیده در كناره‏ی عبا را می‏چینند.