ده یك دوزی در اصطلاح دوخت‌ها به نوعی دوخت، اطلاق می‌شود كه نخ و سوزن از یك نقطه زمینه ده بار عبور داده شود یا ده لا نخ شكل گرفته بوسیله بستی روی زمینه دوخته شود. این دوخت محسنات خاصی را در میان سایر دوخت‌ها به خود اختصاص داده است این دوخت اولاً دارای جلوۀ خاصی است ثانیاً دارای برجستگی است و ثالثاً زمینه مشخص نیست و رابعاً در دوخت ده یك دوزی شیوه تفنن خاصی را بكار می‌گیرد كه فوق العاده چشم نواز و تحسین برانگیز است.
در مورد تاریخچه ده یك دوزی یا برجسته دوزی با عنایت به اینكه مواد اصلی این دوخت را نخ گلابتون تشكیل می‌دهد تاریخ مشتركی با گلابتون دارد چنانكه از تاریخ تمدن ایران باستان و هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی و اشكانی و ساسانی بر می‌آید و نیز گفته‌های كریتوس رونوس و مهرهای استوانه‌ای مكشوف در خزانه تخت جمشید مؤید این امر است.
گلابتون دوزی، ده یك دوزی و ملیله دوزی از زمان هخامنشی در ایران رایج بوده است، در دوره اسلامی با توجه به تعهد هنرمندان ایرانی مبنی بر تهیه ۱۲ تخته پرده خانه خدا در شوش و شوشتر این هنر درخدمت تزئین پرده‌ها در آمد علاوه بر این از این دوخت برای تزئینات پوشش ضریح ائمه اطهار و امامزاده‌ها استفاده می‌كردند.
دوره صفوی دوره شكوفایی این هنر است، نمونه‌های باز مانده از دوران افشار، زند و قاجار در موزه‌ها نیز حكایت از رواج و تنوع این دوخت در دوران مزبور دارد. مواد اولیه ده یك دوزی را شامل انواع پارچه‌های اطلس، تافته، مخمل، ماهوت، چلوار، كرباس و ترمه و انواع نخ‌های رنگی، طلایی و نقره‌ای دانستند. این در حالی است كه در تولید این محصولات از سوزن، قیچی و نقشه به عنوان ابزار اصلی استفاده می‌كنند. همان طور كه در بالا اشاره شد ده یك دوزی یا برجسته دوزی روی پارچه‌های مذكور انجام می‌گیرد ده یك دوزی ممكن است به صورت ساده یا برجسته انجام شود.
برای برجسته كردن ابتدا طراحی و نقش پردازی كرده و سپس نخ‌های پنبه‌ای یا ابریشم خام یا حتی پنبه را به اندازه دلخواه روی طرح قرار داده و به وسیله بست‌هایی آن را روی زمینه محكم كنند.
سپس ده یك دوزی را به دو روش خاص انجام می‌دهند یا روی برجستگی‌ها را با استفاده از نخ گلابتون با گذراندن ده بار نخ و سوزن از یك نقطه ده یك دوزی می‌كنند كه لازمه این كار حتماً استفاده از پارچه بافت محكم می‌باشد و یا نخ گلابتون را ده لا ده لا كرده و روی برجستگی قرار داده و با بست‌های نزدیك به هم با نخ گلابتون یا نخ هم رنگ گلابتون به زمینه می‌دوزند. دوزنده در این روش می‌تواند با طراز قرار دادن نخ‌های ده لا و بست‌های خیلی نزدیك به هم حالت خاص به ده یك دوزی بدهد كه از دور حالت چشم نوازی را بوجود می‌آورد.
برای ده یك دوزی ساده پس از طراحی و نقش پردازی روی زمینه ابتدا دور تا دور طرح را بخیه‌هایی در امتداد یكدیگر می‌زنند و بعد با نخ گلابتون از محل هر بخیه ده بار نخ را رفت و برگشت می‌دهند و یا با قرار دادن نخ ده لا شده گلابتون آن را حالت داده و با بست‌های نزدیك به هم روی زمینه می‌دوزند و به همین شیوه كار را ادامه می‌دهند. مراكز تولید ده یك دوزی را شوش، شوشتر، بندرلنگه، میناب، بندرعباس، اصفهان، كاشان، یزد، تهران، قزوین، ارومیه و كرمان نام برده‌اند.
از این دوخت برای تزئین حواشی انواع لباس‌ها، سفره قندها، پرده خانه خدا، بقچه، سوزنی، تزئینات روی جعبه جواهرات، تابلوهای تزئینی، جلد قران، لبه پرده، دیواركوب، كیسه پول، قاب آئینه و جای مهر استفاده می‌شود. اما از نقوش به كار رفته در این تولیدات بیشتر از همه به بازوبندی، بندرومی، قاب قابی، افشان، گلدانی، محرابی، انواع اسلیمی، بته جقه، گل و مرغ، ترنج نیم ترنج، جناغی، اشكال هندسی، انسانی، حیوانی و كتیبه‌های خطی اشاره می‌شود.
بهشته نصیری راد
