گره‌چینی چوب از هنرهای ظریفی است كه از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از این هنر از دوران خلفا عباسی آغاز شده و در قرن ۶ تا ۸ هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.
بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره‌چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی باز می‌گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است. از این سبك كار به طور معمول در ساخت درهای اماكن متبركه، مقابر، منابر و از مشبك در پنجرهای منازل و كاخ‌ها و نرده‌ها استفاده می‌شده است. از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبك رایج شده و در اصطلاح به “ارسی” مشهور شد. هنرهای چوبی پس از صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تكامل فنی نداشت بلكه با افت فنی نیز روبرو شد. البته هنر ارسی‌سازی در این دوره به اوج خود رسید.
به طور كلی از چوب و فرآورده‌های آن در بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی موثر در ستون‌های چوبی، پوشش سقف‌های دوجداره خارجی و توفال‌سازی، در ساختن پنجره‌های ارسی و پنجره‌های ظریف با كارهای هنری مختلف گره سازی، قواره‌بری و غیره استفاده شده است.
تعریف گره چینی
گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه‌های رنگی در اشكال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت‌گرای هندسی كه به طور هماهنگ در یك كادر مشخص و تكرار شونده در كنار هم قرار گرفته باشند گفته می‌شود. در واقع هندسه نقوش و گره‌كشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می‌آید.
در اصطلاح هنری گره‌چینی عبارت است از مجموعه‌ای از شكلهای هندسی كه با نظم و ترتیب و پیچ و شكلهای هماهنگ و قرینه در كنار هم چیده شده‌اند. در تعریف دیگر، گره‌چینی عبارت است از یك تركیب هماهنگ از شكلهای هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب كه با استفاده از خطهای راست شكل گرفته است.
اجزا گره
آلت: واحد كار در گره، آلت نامیده می‌شود. آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزی اطراف لقاط می‌باشد خطهای مرزی در گره‌های گوناگون متفاوت هستند.
لقط: در گره لقط به شكلهای گره گفته می‌شود، كه از خطهای مستقیم و بر اساس قاعده‌ای منظم به شكلهای هندسی در آمده و در یك قاب یا زمینه محدود شده است. لقاط می‌توانند ساخته شده از چوب و یا شیشه و یا هر جنس دیگری باشند.
فرآیند تولید
روش تولید گره‌چینی به این صورت است كه ابتدا طراحی و ترسیم گره مورد نظر براساس اندازه كار انجام می‌شود. سپس از روی قسمت‌های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می‌شود و چهارچوب یا كارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می‌شود.
گره‌ها اتصالات كوچكی از چوب هستند كه به صورت زبانه‌ای به یكدیگر قفل می‌شوند و نقش‌های زیبایی را بوجود می‌آورند كه هر چه ظریفتر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوب‌های واگیره (قطعاتی كه در كار تكرار می‌شود )از قالب‌های آماده شده تهیه می‌شود. سپس به وسیله اره پشت‌بند‌دار، زاویه‌های اتصالات روی چوب را برش می‌زنند و با رنده ابزار، روی آلت‌ها ابزار می‌زنند. سپس دو سر هر یك از آلت‌ها فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر كه مورد نظر استاد كار باشد) می‌زنند و در آخر، كار چیدن گره و درگیر كردن اتصال‌های ساخته شده و شیشه‌های رنگی برش خورده كار به پایان می‌رسد.
ابزارآلات و مواد اولیه
ابزار آلاتی كه برای ساختن گره استفاده می‌شود همان ابزاری است كه دریك كارگاه دوردگری وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلكی، اره دوربری، اره رادیكال، اره چكشی، اره برقی، اره فارسی‌بر و انواع اره‌های دستی)، رنده (رنده كف‌بر، گنده‌گیر، رنده ابزار، رنده خشتی، رنده دوراهی و رنده دست)، گیره (انواع گیره‌دستی و گیره روی میز) خط‌كش (خط كش تیزه‌دار،كولیس، گونیا۹۰درجه، گونیا فارسی، گونیا بازشو)، سمباده (ماشین سمباده‌زنی، نواری، دیسكی، لرزشی و سنگ چرخ)، انواع دریل، سوهان، چكش، مته، فرز و میز كار و… .
بهترین ماده اولیه ساخت گره‌چینی كه مورد توافق استادكاران چوب است درخت چنار است كه خوشبختانه این درخت، درخت بومی ایران است زیرا بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابی، گردو، عناب و از چوب درخت‌های جنگلی ایران از نوع آزاد و راش نیز برای ساخت گره‌چینی استفاده می‌شود.
نمونه‌های تاریخی
از بهترین نمونه‌های گره‌چینی در ایران می‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم، شیخ‌الاسلام، سوكیاس در اصفهان و تعدادی از خانه‌های تاریخی كاشان همچون خانه طباطبائی‌ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی‌ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه‌ها در یزد و شهر‌های قدیمی را نام برد.
