تپه باستانی حسنلو در آذربایجان غربی، در جنوب غربی دریاچه ارومیه، در منطقه سرسبز شهرستان نقده و در هفت كیلومتری شمال شرقی این شهرستان واقع است و به علت مجاورت با دهستان حسنلو به این نام معروف شده است. قدمت این محوطه باستانی به بیش از شش هزار سال قبل از میلاد برمیگردد. معروفترین اثر باستانی یافت شده در این محل جام طلای حسنلو است كه به عصر آهن تعلق داشته و در موزه ایران باستان نگهداری می شود. این جام در تاریخ باستان شناسی ایران و جهان یكی از مهمترین اكتشافات علمی بوده و از نادرترین آثار تاریخی دینی و هنری دنیای باستان شناسی بشمار می رود.
آشنایی با تپه افسانه‌ای حسنلو
حسنلو تپه بزرگ و مدوری به قطر تقریبی ۲۸۵ تا ۲۵۰ متر و ارتفاع ۲۰ متر از سطح رودخانه گدار می باشد. این تپه بین دو دهكده امین لو و حسنلو از طرف مغرب و مشرق قرار گرفته است. ساكنین اولیه تپه حسنلو احتمالاً قوم مانائی بوده اند كه تمدن وسیع و درخشانی از خود به یادگار گذارده اند.
از اشیاء مكشوفه دراین تپه چنین به نظر می رسد كه آثار مفرغی آنها كاملاً قابل مقایسه با آثار مفرغی لرستان یعنی قوم كاسی است و شاید خویشاوندی میان این دو قوم موجود است. از قوم مانائی و محل سكونت آنها كه سرزمینهای جنوبی دریاچه رضائیه بوده است یادی در تورات شده است. قوم مانائی را قوم «مان» هم گفته اند.
هیئت حفاری در سالهای پیش از انقلاب توانست اتاقهای متعددی با سالنهای بزرگ در مركز تپه كشف نماید و دیوار دفاعی قلعه نظامی و دژ محكم این شهر را از زیر خاك بیرون سازد. از كشفیات اخیر این هیئت دست یافتن به سه معبد بزرگ ستوندار است كه احتمالاً مراسمی در هر یك از آنها اجرا می شده است. به نظر می رسد كه این سه تالار بزرگ ستوندار همزمان با هم ساخته نشده است. شواهدی كه از این حفاری داریم اینطور نشان می دهد كه هر سه بنای ستوندار مانند یك مركز مذهبی یا معبدی بوده كه برای انجام تشریفات خاصی ساخته شده و در حقیقت خدا را در آنجا می پرستیدند.
دوره های سكونت در این منطقه
بعقیده دكتر دایسون رئیس هیئت مشترك ایران و آمریكا ده دوره متمایز سكونت در لایه های تپه حسنلو موجود است و از قدیم به جدید یعنی از دوره دهم شروع و به دوره یكم كه آخرین دوره است ختم می شود.
دایسون تاریخ تقریبی سكونت در دوره دهم را به شش هزار سال پیش از میلاد مسیح نسبت می دهد و دوره نهم و هشتم تا هفتم را بین شش هزار و سه هزار پیش از میلاد می داند. از سه دوره دهم و نهم و هشتم اطلاعات زیادی نداریم و مدارك كافی نیز در دست نیست و امید می رود با ادامه حفاری در تپه حسنلو نكات تاریك این سه دوره كاملاً روشن گردد.
از دوره هفتم تا دوره اول اطلاعات بیشتری موجود است و شواهد باستان شناسی و حفریات در حسنلو وجود این دوره ها را كاملاً تأئید می كند. در این دوره ها به بناهای خشتی و گلی و سنگی برخورد شده است. از حفاری كه در سالهای ۱۳۴۹ و ۱۳۵۱ انجام گرفت ثابت شد كه از دوره چهارم سكونت در حسنلو یعنی از هنگام وقوع آتش سوزی بزرگ حسنلو تا دوره هفتم سكونت (۲۲۰۰ سال پیش از آتش سوزی) آثار ساختمانی كه دال بر سكونت افرادی در حسنلو می باشد موجود است.
بنابراین دوره هفتم بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد بوده است كه از ابزار مفرغی استفاده می شده است و دوره ششم بین ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ پیش از میلاد مسیح و دوره پنجم می تواند ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بوده باشد.
در دوره پنجم سكونت در حسنلو ظروف سفالی خاكستری رنگ ظاهر شده است ولی اقوام سازنده این ظروف سفالی خاكستری رنگ معلوم نیست كه از چه منطقه ای به این محل آمده اند. از مختصات دوره پنجم سكونت در حسنلو وجود ساختمانهای خشتی و گلی است كه تاكنون در هیچ نقطه از دنیا یافت نشده است.
دوره چهارم بین ۱۳۰۰ تا ۸۰۰ ق-م است یعنی همان دوره آتش‌سوزی بزرگ و لایه‌های سوخته و سیاه شده كه تقریباً در مدت ۵۰۰ سال سكونت تشكیل گردیده‌است. در این دوره ساختمانهای حسنلو از سنگ ساخته شده بود و تمدن بسیار درخشانی در این دوره در حسنلو وجود داشته‌است. هنر اقوامیكه در این دوره در حسنلو ساكن بوده‌اند بسیار پیشرفته بود و آثار آنها قابل مقایسه با آثار زیویه كردستان و كلورز و مارلیك گیلان و كلیه نفاط لرستان می‌باشد.
دوره سوم سكونت در تپه حسنلو دوره مادها و كمی پیش از آن بوده‌است و نیز این دوره نیمی از دوره هخامنشی را هم شامل می‌شود و خود این دوره به دو قسمت III A و III B تقسیم می‌گردد و دوره III A قدیمتر از دوره III B بوده‌است. دوره دوم همزمان با نیمی از دوره هخامنشی و همه دوران پارت (اشكانی) و نیمی از دوران ساسانی می‌باشد؛ و دوره اول كه لایه بسیار ضعیفی است شامل اواخر ساسانی و اوایل اسلام است كه اثری از آن موجود نیست و كلیه آثار این دوره از میان رفته‌است.
مهمترین دوره سكونت در حسنلو همان دوره چهارم است. كلیه ساختمانهای یافت شده در حسنلو كه از سنگ ساخته شده‌اند متعلق به دوره چهارم سكونت در حسنلو است (گرچه مقدار كمی هم سنگ در پی‌های ساختمانی دوره پنجم بكار رفته‌است).