پیشینه تاریخی شهر
محمدحسین خلف تبریزی در جلد چهارم برهان قاطع صفحه ۲۵۵۵ در ریشه یابی كلمه وایقان آن را در زبان فارسی به دو بخش جداگانه وای + قان تقسیم می نماید و می نویسد ( قان كلمه فارسی باستان و همردیف كلمه كند ، گند ، جنگ ، جان به معنای آبادی و شهر است و وای به معنی چاه بوده است ) و دلیل این نامگذاری وجود چشمه ها ، چاههای آب و قنات های فراوانی بوده است كه در این آبادی بوده است و باعث رونق كشاورزی و اقتصاد منطقه شده و زندگی را در آبادی وایقان جاری می كرده است اكنون از این چشمه ها و قناتها تنها نامشان بر خاطره پیرمردان یادگاری باقی مانده است. حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق و پایین رفتن زمین آنها باعث خشك شدن و نابودی آنها شده است. قدیمی ترین سند تاریخی كه در آن از این آبادی به نام وایقان یاد شده است كتاب نزهه القلوب از حمداله مستوفی در سال ۷۴۰ (هـ.ق) است. وی در سال ۶۷۴ پیش درخصوص منطقه ارونق و انزاب (شبستر فعلی) چنین می نویسد :
((چهارم ناحیه ارونق بر غرب شهر تبریز است آغازش سه فرسنگی شهر است تا ۱۵ فرسنگی و عرضش ۵ فرسنگ باشد و حاصلی نیكو دارد از غله و انگور و میوه و مدار تبریز بر ارتفاعات آنجا باشد و سی پاره دیه است و اكثرشان بزرگ كه هر یك قصبه ای است چون سیس و شبستر ، وایقان ، كوزه كنان و …)) (نزهه القلوب – از حمداله مستوفی) به اهتمام محمود دبیرسیاقی صفحه ۹۰ چاپ تهران سال ۱۳۳۶.صاحب كتاب روضه الطهار چنین آورده است : وایقان از قراء بزرگ ارونق تابع مدینه شهر تبریز كه از غرب به روستای شندآباد از شما به قراء شبستر و ز شرق به امند متصل می گردد. طبق فوق و با توجه به اینكه كلمه وایقان یك كلمه باستانی است و با موقعیت شهر وایقان كه دارای چاه های آب فراوان و كشاورزی پررونقی بوده و در واقع آبادی خود را مدیون این چاه های آب بوده است این نامگذاری كاملاً باسمی و قابل قبول تر است.
موقعیت جغرافیایی شهر
شهر وایقان به عنوان یكی از شهرهای شهرستان شبستر واقع در گونی شرق در فاصله ۳ كیلومتری جنوب شبستر در همسایگی روستای دیزج خلیل (۲ كیلومتری) و در ۷۳ كیلومتری مركز استان آذربایجان شرقی تبریز و در زمینهای كناره ای قدیمی دریاچه ارومیه (چی چست) واقع شده ، شهر وایقان در ۳۸ درجه و ۸ دقیقه عرض شمالی و ۴۵ درجه و ۴۲ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران ۲۲ دقیقه است. راه آهن تبریز به بندرشرفخانه (تركیه ، اروپا) از شمال شهر وایقان عبور می كند و فاقد ایستگاه در وایقان میباشد. این خط آهن بوسیله روسیه تزاری در بین سال های ۱۹۱۰ و ۱۹۱۴ احداث گردیده و در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴) مورد بهره برداری قرار گرفت . امتداد خط آهن مزبور در سال ۱۳۴۴ به ایستگاه رازی در مرز تركیه متصل گردید. شهر وایقان بوسیله یك جاده به عرض ۳۶ متر و به طول ۳ كیلومتر كه به همت اهالی وایقان در سالهای ۸۴ و ۸۵ بازگشایی و آسفالت شده به جاده ارتباطی تبریز –سلماس (ارومیه) متصل می شود. فاصله شهر وایقان از كوهستان میشو ۱۶ كیلومتر است و این شهر در واقع بر روی جلگه جنوبی میشو بر روی خاكهای آبرفتی رودخانه های سیلابی كوهستان میشو و ته نشست های عقب نشینی تدریجی دریاچه ارومیه استقرار یافته فلذا شیب عمومی آن بصورت ملایم از شمال به طرف جنوب و جنوب شرقی و عمیق ترین نقطه یعنی دریاچه ارومیه سركشیده شده است. مساكن شهر وایقان به صورت مجتمع در دشت هموار بنا شده اند. حدود آن از شمال شرقی به روستای دیزج خلیل و از شرق به مراتع روستای علیشاه و از جنوب به زمین های شور و بی حاصل (شوراكد) كه در اصطلاح محلی به آن بروت (برهوت) و خاصبان و از جنوب غربی به دریاچه ارومیه و از شمال غرب به روستای شنگل آباد محدود می شود. وسعت شهر وایقان (بخش مسكونی) ۳ كیلومتر طول و ۳ كیلومتر عرض دارد . مساحت محدوده قانونی شهر وایقان حدود ۲۰۰ هكتار است و مساحت حریم شهر در حدود ۱۰۰۰ هكتار می باشد.
