این موزه در مكان فرهنگی تاریخی كاروانسرای میبد (سالن شرقی بنا) واقع گردیده و به منظور احیا و نگهداری زیلوهای قدیمی و آشنایی عموم هنر دوستان با این هنر زیبای دست بافت در سال ۱۳۸۱ افتتاح گردید. در این موزه تخصصی كه تنها موزه زیلو در كشور نیز می باشد زیلوهای موجود به دو گروه زیلوهای قدیم و جدید تقسیم شده اند. تعداد زیلوهای تاریخی به ۵۰ تخته می رسد و از جمله قدیمی ترین این زیلوها، زیلویی است متعلق به سال ۸۰۸ هجری قمری كه توسط علی بید ابن حاجی میبدی با طرح محرابی و با فنون خاصی نسبت به زیلوهای دیگر از سه رنگ آبی، سفید و قرمز بافته شده است.
آشنایی با موزه زیلو
زیلو، یكی از كهن ترین دستبافته های ایرانی است كه به عنوان زیرانداز مورد استفاده همگان قرار می گرفته است. تار و پود زیلو از نخها و الیاف پنبه ای و بافت آن در عین سادگی اولیه، نسبتاً پیشرفته و از فنون ویژه ای برخوردار است. برخلاف فرش كه بافت آن بیشتر در محیطهای عشایری و سردسیر رواج یافته، بافت و بهره برداری از زیلو بیشتر در مناطق شهری و روستایی به ویژه در مناطق گرم و خشك مرسوم بوده است.
به گواهی گزارشهای تاریخی، بافت زیلو از دیرباز در استانهای فارس و خراسان و آذربایجان و نواحی پیرامون كویر رایج بوده است و در استان یزد بیشترین و بهترین زیلوها را در منطقه میبد می بافته اند كه از آنجا به اقصی نقاط كشور می فرستاده اند.
در روزگار گذشته، زیلو علاوه بر مصارف خانگی در اماكن عمومی به ویژه مساجد، مدارس و زیارتگاه ها و اماكن متبركه بسیار مورد استفاده قرار میگرفته است و هنوز هم كمتر مكان عمومی قدیمی است كه نمونه هایی از زیلوی میبد در آن یافت نشود.
متأسفانه در سالهای اخیر، با رواج موكت و كفپوشهای دیگر، بازار این دستبافته ارزشمند و بادوام ملی از رونق افتاد و دشواریهای فروش به اضافه پاره ای دشواریهای تولید، موجب شد كه این هنر- صنعت در آخرین پایگاه تاریخی خود (شهرستان میبد) دستخوش بحران جدی و تهدید كننده گردد. از سوی دیگر شمار قابل توجهی از زیلوهای تاریخی و نفیس میبد كه همه از سرمایه های ملی و هنری ایران هستند،از قرنها پیش در شهرها و روستاهای كشور پراكنده اند كه در مورد آنها بیم همه نوع آسیب و آفتهای گوناگون وجود دارد.
واقعیتهای یاد شده زمینه یك سلسله نگرانی و به دنبال آن چاره اندیشی برای احیاء و پایداری این هنر - صنعت در شهر تاریخی میبد گردید. از ده سال پیش اندیشه تأسیس موزه زیلوهای تاریخی شكل گرفت و همزمان كوششهایی در سازمان میراث فرهنگی استان یزد و شهرستان میبد آغاز شد.
این هدف با در نظر گرفتن سه زمینه اصلی تحقق یافت: ۱-آماده سازی مكان موزه (كاروانسرای میبد): بنای موزه كاروانسرایی قدیمی است كه توسط میراث فرهنگی كشور در طی پنج سال مرمت شده است. این كاروانسرا در مجموعه كاروانی میبد، واقع در بلوار قاضی میرحسین قرار دارد. ۲- بازآفرینی نگاره های سنتی (كارگاه موزه): نگاره های زیلو كه تعداد آن به هشتاد عدد می رسد، توسط استاد كار برجسته زیلو (استاد حبیب باغستانی) در كارگاه موزه زیلوی میبد در حال احیاء و بازآفرینی است. ۳- گردآوری زیلو های نمونه: این نمونه ها با تلاش فراوان مسئولین فرهنگی شهر از مساجد شهرستان میبد و دیگر شهرستانهای استان و بعضاً خارج از استان گردآوری گردیده و جهت بازدید علاقه مندان به نمایش گذاشته شده است.
این نمونه ها كه تعدادشان به پنجاه و پنج تخته میرسد از نفیس ترین نمونه های زیلوی قدیمی میباشند كه قدیمی ترین آن زیلویی است متعلق به مسجد جامع میبد كه بر روی آن تاریخ ۸۰۸ هجری قمری بافته شده و قدمتی ۶۱۵ ساله دارد. نفیس ترین زیلوی میبد متعلق به قرن ۱۲ هجری قمری است كه بر روی آن ۲۴ سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ ۱۱۱۸ هجری قمری نقش بسته است.
زیلوهای جدید كه در اندازه های كوچك می باشد در سال های اخیر در قسمتی از موزه و كارگاهی كه جهت احیاء نگاره های زیلو تاسیس شده است بافته شده اند.
معماری جالب موزه زیلو
موزه زیلوی میبد در سالن شرقی كاروانسرای میبد و در كنار حصار تاریخی شارستان قرار دارد. این بنا به احتمال زیاد بر ویرانه‌های كاروانسرایی قدیمی‌تر ساخته شده است؛ زیرا این مكان در شمار كاروان‌سراهای میان‌راهی دوره صفویه جای دارد. كاروانسرای میبد هسته بنیادین یكی از كامل‌ترین مجموعه‌های راهداری بوده است و بناهایی مانند چاپارخانه، آب‌انبار و یخچال در كنار آن وجود دارند.
این كاروانسرای چهار ایوانی از ساباط، ایوان‌های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مركزی، حوض‌خانه، مهتابی، چهار هشتی زیبا، فضاهای سرپوشیده در شرق و غرب، ۱۰۰ اتاق و ایوان تشكیل شده است. اصطبل‌های این مكان نه به‌صورت حلقه‌ای پیرامون بنا، بلكه در پشت دیوارهای شرقی و غربی جای گرفته‌اند.
ورودی این كاروانسرا در بخش شمالی و در كنار آب‌انبار قرار دارد و در دو سوی آن نیز بازارچه دیده می‌شود. با اینكه ورودی آن بدون هشتی است و مستقیما به ایوان شمالی راه می‌یابد؛ گشادگی انتهای ایوان نقش هشتی را ایفا می‌كند. از دیگر ویژگی‌های این كاروانسرا می‌توان به فقدان برج و بارو اشاره كرد كه دلیل آن قرارگیری در كنار دژ امنیت شهر بوده است.
موزه زیلو و پلاس میبد دارای ۵۵ تخته از نفیس‌ترین زیلوهای میبد است كه در دو بخش زیلوهای قدیم و جدید به نمایش درآمده‌اند. قدیمی‌ترین اثر این موزه، زیلوی مسجد جامع میبد است كه تاریخ ۸۰۸ هجری قمری روی آن به چشم می‌خورد. این زیلو توسط علی بیدی بن حاجی میبدی با طرح محرابی و با فنون خاصی نسبت به زیلوهای دیگر در سه رنگ آبی، سفید و قرمز بافته شده است.
یك زیلوی بسیار نفیس متعلق به قرن ۱۲ هجری شمسی نیز در موزه میبد وجود دارد كه باوجود از بین‌رفتن ۵۰ درصد آن، هنوز طرح زیبای ۲۴ سجاده روی آن خودنمایی می‌كند. زیلوهای بخش جدید موزه، اندازه‌هایی كوچك‌تر دارند و در سالهای اخیر توسط آقای پویا و مرحوم استاد باغستانی بافته شده‌اند.
در ورودی موزه، تابلوهایی با نقوش اصیل زیلو نظیر نقش كلید، لچك، چهارچشم یا چهار گنگ، هشت‌پر بریده، هشت‌پر شاخ گاوی كوچك و گچ‌بر قرار دارد و در اطراف سالن ورودی آن نیز مواد خام تهیه زیلو به‌همراه دستگاه‌های نخ‌ریسی و پنبه‌ریسی دیده می‌شود.