ارگ بم بزرگترین سازهٔ خشتی در جهان بود كه محل آن در نزدیكی شهر بم در استان كرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد. در تاریخ ۵ دی ۱۳۸۲، در اثر زلزلهٔ شدیدی كه شهر بم و حومهٔ آن را تحت تأثیر قرار داد، ارگ بم تقریباً به طور كامل از بین رفت. «بم و فضای فرهنگی آن» در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است. این ارگ عظیم كه در مسیر جادهٔ ابریشم قرار دارد سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده است و تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بود. به طور قطع مشخص نیست چرا پس از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفت.
آشنایی با سازه خشتی عظیم‌تر دنیا
ارگ بم در شمال شرقی شهر بم واقع است. از طرف شمال به رودخانه بم یا رودخانه پشترود، از شرق به یخچال قدیمی و بقایای مسجد حضرت رسول و باغهای محله باغ دروازه، از جنوب به پارك تازه احداث ارگ و محله حافظ آباد و از غرب به محله مزار خواجه مراد محدود است.
مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه قریب به ۲۰ هكتار (۲۰۰۰۰۰ متر مربع) وسعت دارد و مساحت ارگ و قلعه قریب به شش هكتار است. بخش علیا یا همان و ارگ حكومت نشین و مركز فرماندهی سیاسی و نظامی شهر بوده و مساكن وبناهای آن رو به جانب قلعه یا بخش علیا داشتند مشرف است.
ارگ تاریخی بم، از جمله بزرگترین مجموعه بناهای خشتی است كه بیش از بیست قرن مورد سكونت اهالی شهر بم قرار گرفته است. این ارگ تاریخی از گونه های معماری متعددی از جمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه های متعدد، مسجد، بازار، تكیه، كاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله های مسكونی با خانه های اعیان نشین یا عامه نشین، بخش حاكم نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاكم شامل خانه حاكم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی تشكیل شده است.
اگرچه پیرامون تاریخچه شكل گیری این ارگ تاریخی بین دوره های اشكانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن كه در زمان قبل از زلزله برپا بودند به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می شود.
با این وجود بخشهایی همانند ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و عظیم خود دوره های بسیار قدیمی تر (همانند قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را یادآوری می كنند. نهایتا ارگ بم در دوره قاجار خالی از سكنه شده است.
مشخصات معماری ارگ
مساحت این ارگ نزدیك به ۱۸۰٬۰۰۰ متر مربع است كه با دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر احاطه شده‌است. ارگ از دو بخش جدا از هم تشكیل شده‌است كه هر كدام ویژگی‌های خاص خود را دارد. حدود ۶۷ برج در سطح شهر باستانی بم پراكنده شده‌است.
طرح‌ریزی و معماری ارگ از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته‌است. با توجه به شكل ظاهری كنونی ارگ می‌توان گفت طراح یا طراحان، شكل نهایی كل ساختمان و شهر را از همان قدم‌های ابتدایی مراحل ساخت، پیش بینی كرده بوده‌اند. در حین هر كدام از مراحل پیشرفت ساخت قسمت ساخته شده از یك شكل كامل برخوردار بوده و هر بخش اضافه می‌توانسته‌است به راحتی به قسمتهای موجود «دوخته شود».
ارگ در مركز شهر نظامی در نقطه‌ای با بهترین دید از لحاظه امنیتی قرار دارد.
ساختمان ارگ بم در شكل توسعه یافته اش از دو بخش مردم نشین و حاكم نشین تشكیل شده است. در فضای شمالی بیرون ارگ ، بنای گنبد بزرگ یخدان و در نزدیكی آن دیواره رفیع یخ چاوون جا دارد.
بخش حاكم نشین بر فراز قله صخره و در شمال ارگ جا دارد و متشكل از بنا هایی است، همچون؛ برج اصلی ، چهارفصل ، خانه حاكم ، چاه آب ، حمام ، خانه رئیس سرباز خانه (ساختمان معروف به آسیاب بادی) ، سرباز خانه ، دروازه (ساسانی) و برج و باروی این مجموعه را شامل می شود . گفتنی است كه جز بنای آسیاب بادی ، دیگر بخش های حاكم نشین بر باروهایی سنگی با بلندی نزدیك به هفت متر استوار شده است كه در زیر روكش كاهگلی پنهان مانده است ، چنین به نظر می رسد كه در لایه های مانده در محدوده باروی سنگی به ویژه در سطوح زیرین آن كهنه ترین بخش حاكم نشین باشد. در بخش شرقی حاكم نشین دروازه مسدود شده ای است كه آن را كد كرم (خانه كرم) می خواندند و وجود این پدیده را سندی بر جا مانده از داستان هفتواد تلقی نموده اند.
فضای مردم نشین یا عامه نشین با حصاری بلند در راستای شرقی غربی از بخش حاكم نشین جداشده و دسترسی این دوبخش به یكدیگر از راه دروازه ای است كه از شمال بنای میر آخور به سرباز خانه حاكم نشین می رسد. بخش مردم نشین را به دوره ای از گسترش ارگ نسبت داده اند ، با این حال این دوبخش در میان باروی حصینی با ۳۸ برج بزرگ و كوچك جای دارد كه یكپارچه به نظر میرسد وتنها دروازه این مجموعه در میان باروی جنوبی مردم نشین جاسازی شده است . فضای مردم نشین شامل : دروازه ورودی ، بنای سردروازه ، راسته بازار ، مسجد جامع ، بنای زورخانه (مقبره) ، ساباط و خانه جهودا ، میدان تكیه، مسجد پیامبر ، حمام ، مدرسه (خانقاه) ، اصطبل ، بنای میراخور و محله های مسكونی است .