محوطه تاریخی سنگ بست واقع در ۳۵ كیلومتری جنوب مشهد، شامل بقایای شهری ویران، محصور با دیواری دفاعی و خندقی پیرامون آن است. مجموعه ای از بناهای ویران خارج از حصار این شهر، پیرامون مقبره منسوب به ارسلان جاذب والی توس در زمان سلطان محمود غزنوی (۴۲۱-۳۸۹هـ .ق/۱۰۳۰- ۹۹۸ م) وجود دارد. ارسلان جاذب والی و سپهسالار توس در عهد سلطان محمود غزنوی بوده است. این بنا تنها اثر بازمانده از معماری دوره غزنویان در خاك كنونی ایران و قدیمی ترین مناره آجری و ابنیه باقی مانده از دوران اسلامی در خراسان است. این مكان در محل قدیم پل ارتباطی بین مناطق و شهرهای تاریخی و مهم همچون نیشابور، هرات و طوس بوده، به همین دلیل منزلی مهم در كنار جاده معروف ابریشم تلقی می شده است. این بنا از بناهای قرون اولیه اسلام در خراسان است كه به صورت چهارطاقی تبدیل به هشت ضلعی شده و سپس گنبد آجری زیبایی از یك نوع پوشش و فراز آن قرار گرفته است. فضای داخلی با رنگ های مختلف و نقوش هندسی كتیبه كوفی و گچبری زینت یافته و گوشواره مشبك با كار گنبد و آجرچینی خفته و راسته بنا و خط كوفی معقلی در زیر گنبد و در آن از ویژگی های این بناست. این بنا و میل كنار آن قدیمی ترین بناهای تاریخی خراسان است كه نمونه جالبی از آجركاری در معماری اسلامی محسوب می شود. در نزدیك این بنا رباط تاریخی امیرعلی شیرنوایی قرار دارد.
ویژگیهای معماری
مقبره ارسلان جاذب آجری و دارای نقش هایی با آجر و رنگ روشن و كتیبه ای بر گرداگرد سقف داخلی گنبد می باشد. بالای دیوار آن نیز كتیبه ای با خط كوفی و با آجر اجرا شده و دارای تزئینات است. بنا دارای گنبد ی كوتاه بر روی ساقه ای هشت وجهی است این ساقه بر مكعبی با ارتفاع ۱۰ متر استوار شده است. نمای بیرونی به سادگی تمام اجرا شده و مناره آن نیز با ارتفاع ۴۰ متر و قطر حدود ۵٫۵ متر در پایه و ۲٫۵ متر در بالا و صد پله به استواری پابرجاست. این بنای مربع بر پایه دیوارهای ضخیمی استوار شده و از هر سو یك در دارد، چهار دیواری به هشت ضلعی و سپس شانزده ضلعی و بالاخره به دایره ختم می شود. با توجه به اینكه یك مقبره به چهار درنیاز ندارد، بنابراین چهار طاقی سنگ بست یك مقبره اسلامی نیست و تزئینات موجود در دیواره ها و نیز چهار روزنه در گوشه های زیر سقف كه به ترتیب روبروی هم قرار دارند ثابت می كند كه این مكان احتمالا یك آتشكده بوده است، اما مطلب مهم اینست كه مشابهت های میان این بنا و یك نقاشی دیواری، یافته شده در آسیای مركزی راه گشای توجه به نفوذ آئین بودائی و هنر همراه با آن در خطه خراسان است، در قرن های آخر سلطنت ساسانیان و قرن های نخست عصر اسلامی ایران شرقی. نقاشی مورد بحث توسط یك گروه باستانشناس فرانسوی در بامیان یافته شد و به سنگ بست آنقدرها دور نیست. این بنا پس از مقبره امیر اسماعیل سامانی، كه در ۲۹۵ هجری وفات یافت، قدیمی ترین بنای ایرانی اسلامی در خراسان است كه البته یك بنای ساسانی-بودائی-اسلامی به حساب می آید.
