در اواخر سده چهارم هجری قمری تصوف و عرفان از بغداد به خراسان انتقال یافت و صوفیان و عرفای مشهوری در دو منطقه شرق و جنوب ایران آوازه ای بلند یافتند. یكی از این شخصیت ها شیخ محمد بن محمد لقمان سرخسی است كه دوران زندگی وی مقارن با شیخ ابوسعید ابی الخیر و شیخ ابوالفضل سرخسی بوده است. زمان ولادتش معلوم نیست اما گویا ابتدا مجاهده بسیار داشته و معامله و احتیاط، ناگاه بر وی كشفی افتاد كه عقلش برفت. شیخ ابوسعید بسیار به شخصیت لقمان سرخسی ارادت می ورزید و او را شوریده احوال می خواند. آرامگاه وی در یك كیلومتری سرخس واقع شده است. در برخی كتب قدیمی از این آرامگاه با عنوان “الغ بابا ناصری” یاد شده است. ظاهراً در این آرامگاه دو مقبره وجود دارد. در داخل بنا نیز كتیبه ای وجود دارد كه این مكان را مقبره امیر محمد خوارزم معرفی می كند. بنابراین می توان نتیجه گرفت علاوه بر شیخ لقمان سرخسی، امیر محمد خوارزم نیز در این مكان مدفون شده است.
ویژگیهای بنا
این آرامگاه بنای عظیمی مشتمل بر گنبدخانه، ایوان رفیع در ضلع شرقی آن و تزئینات آجركاری در طاق های داخلی و خارجی و گچبری است كه به لحاظ شیوه و ساختار معماری شبیه آرامگاه شیخ ابوالفضل سرخسی معروف به سرخس بابا واقع در سرخس تركمنستان می باشد. همچنین شباهت بسیار زیادی بین این بنا و آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی وجود دارد. قسمتی از بنای اصلی منتسب به دوره سلجوقیان و بقیه معماری آن متعلق به سده هشتم هجری است. بعید نیست از این بنا در دوران حیاط وی به عنوان خانقاه صوفیان و محل برگزاری آیین ها و مناسك دراویش استفاده می شده است. كما اینكه اتاق هایی در طبقه دوم وجود داشته كه احتمالا به عنوان چله خانه مورد استفاده بوده است. بقعه در دو طبقه ساخته شده است. در طبقه دوم آن یك فضای غلام گردش تعبیه شده است. غلام گردش به صورت یك دالان كم ارتفاع و تاریك دور بنا واقع شده و طاقچه های طبقه دوم را به هم مرتبط می كند. پلان مربع بنا در سطحی بالاتر به یك هشت ضلعی تبدیل می شود و حجم چشمگیری را در نمای بیرونی تشكیل می دهد. بر فراز مقبره نیز گنبدی دو پوش و آجری قرار گرفته و كتیبه گچبری سرتاسر اطراف نمای آرامگاه نشان می دهد، ساختمان مقبره در سال ۷۵۷هـ.ق بنیان گردیده، یا مرمت و بازسازی شده است.
