در زمان قدیم، مساجد و مدارسی به صورت مكتب خانه وجود داشتند، مدارسی كه جلسات بحث و تدریس یا جلسات قرآن به شمار می رفت. اكثر این مدارس بناهای با شكوهی بوده و از نظر معماری بسیار چشمگیر و قابل توجه بودند. خراسان بزرگ به دلیل وجود بارگاه امام رضا (ع)، مدارس باشكوه متعددی در خود دارد.
مدرسه غیاثیه خرگرد از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است كه در زمان شاهرخ تیموری به همت وزیر، پیر احمد خوافی ساخته شد. این مدرسه در دوران باشكوه خود، از بهترین دانشگاه های دوره اسلامی به شمار می رفت و دانشمندان بسیاری را پرورش داد. اما متأسفانه پس از ظهور سلسله صفویان، به دلیل تعصبات شدید شاهان صفوی، این مدرسه رونق خود را از دست داد.
مدرسه غیاثیه اثری بر جای مانده از شهر خرگرد قدیم خراسان است؛ خرگرد در روزگار سلجوقیان استطاعت نظامیه داشته و در زمان تیموریان نیز بنایی چنین باشكوه در آن احداث شده است. بنا به روایتی زمان ساخت این بنا بین سال های ۸۴۲ تا ۸۴۷ هجری است. این مدرسه به دست دو برادر استاد و هنرمند معماری ایران، قوام الدین و غیاث الدین شیرازی بنا شده است.
ویژگیهای معماری
بنا بر كتیبه ایوان جنوب غربی، ساخت مدرسه را معمار بزرگ، استاد قوام الدین شیرازی (معمار مسجد گوهر شاد شهرهای مشهد و هرات) آغاز كرد و استاد غیاث الدین شیرازی آنرا به پایان رساند. این بنا بیش از هر چیز انقلابی در تزئینات است. معمار در این مكان، رویای معماری گذشته را كه پوشاندن جامه آسمانی بر جسم زمینی بنا بود، محقق ساخته است. او سر تاسر بنارا با كاشی پوشانده و فضا را آكنده از گل و ریحان كرده است.
این مدرسه دارای صحنی چهار ایوانی است كه ارتفاع آنها به ۱۱ متر می رسد. در اطراف این صحن ۳۲ حجره در دو طبقه ساخته شده است و برای تدریس مدرسان، تالارهای گنبد دار وسیعی بنا شده است. در دو سوی هشتی ورودی، دو تالار بزرگ به عنوان مسجد و مدرسه در نظر گرفته شده است. در چهار گوشه صحن نیز، اتاق هایی با سقف گنبدی ساخته شده و ۸ نورگیر، دور تا دور پایه گنبد ها را در بر گرفته است. هشتی ورودی اصلی مدرسه، از سمت راست و چپ، به ۲ اتاق بزرگ با سقف گنبدی ختم می شود كه فضای سمت راست، مسجد و فضای سمت چپ، سالن اجتماعات است. هشتیِ حد فاصل بین این دو فضا نیز، سقفی گنبدی دارد. نمای درونی و نمای بیرونی جلوی بنا آراسته به كاشیكاری رنگارنگ معرق بسیار زیبا و كتیبه است. نمای اصلی سردر ورودی مدرسه غیاثیه، از لحاظ كاشیكاری و استفاده از تزئینات معماری، زیبایی و شكوه بیشتری نسبت به دیگر قسمت های بنا دارد. این بنا نماینده كامل معماری دوره تیموریان است كه به سبك آذری ساخته شده است.
در میان مدارس تاریخی ایران، مدرسه غیاثیه در دقت و تنوع معماری، كامل ترین نمونه است. اهمیت هنری مدرسه غیاثیه به حدی است كه پژوهشگران معروف غربی همچون ساكلیس، هرتسفلد، گرابای و برنارد اوكین درباره آن به تحقیق پرداخته و از كتیبه های آن نسخه برداری كرده اند.
مهم ترین ویژگی بنای مدرسه غیاثیه كه آن را در زمره شاهكارهای قرن نهم هجری قرار داده است، استفاده گسترده از كاشی معرق جهت پوشش دیوارها است.
اگرچه خرگرد، امروزه روستای كوچكی بیش نیست، اما شواهد موجود، از رونق علمی آن در گذشته حكایت دارد. چنان كه خواجه نظام الملك، وزیر ملكشاه سلجوقی در قرن پنجم هجری آن را در ردیف شهرهایی چون نیشابور و اصفهان قرار داده و مدرسه نظامیه باشكوهی در آن بنا نهاده است.
موقعیت مكانی:
مدرسه غیاثیه خرگرد در مجاورت روستای خرگرد و پنج كیلومتری خواف بر سر راه تایباد واقع شده است. این مكان در نزدیكی مرز افغانستان است.
جاذبه های نزدیك
در كنار این مسجد، مسجد نیمه مخروبه دیگری قرار گرفته است كه به نام خواجه نظام الملك خوانده می شود.
