استان چهارمحال و بختیاری

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان چهار محال و بختیاری در قلمرو مركزی رشته‌ كوه‌های زاگرس بین پیشكوه‌های داخلی و استان اصفهان استقرار یافته است. این استان از شمال و شرق به استان اصفهان، از غرب به استان خوزستان و از جنوب به استان كهگیلویه و بویراحمد محدود است.
استان چهارمحال و بختیاری حدود ۵۳۲‚۱۶ كیلومتر مربع مساحت دارد و بین ۳۱ درجه و ۱۴ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۴۷ دقیقهٔ عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۴۹ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۲۴ دقیقهٔ طول شرقی قرار گرفته است.
براساس آخرین تقسیمات سیاسی كشور، استان چهار محال و بختیاری ۵ شهرستان، ۱۷ شهر، ۱۰ بخش و ۳۴ دهستان دارد. شهرستان‌های این استان مشتمل است بر شهر كرد، بروجن، لردگان، فارسان و اردل.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان چهار محال و بختیاری در ناحیهٔ‌ مركزی سلسله جبال زاگرس كه از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد استقرار یافته است. بلندترین نقطهٔ استان در ناحیهٔ‌ غربی با ۴۵۴۸ متر ارتفاع، قلهٔ‌ زردكوه بختیاری و پست‌ترین نقطهٔ آن، ناحیهٔ سپید دشت و لردگان در قسمت شرقی چهار محال است. از كوه‌های مرتفع استان، زردكوه، بزكوه، سبزكوه، سفیدكوه، كاركنان، منگشت، سالداران، جهان‌بین و كوه ریگ را می‌توان نام برد. این كوهها كانون اصلی آبخیز رودخانه‌های دائمی زاینده رود و كارون هستند كه در سراسر سال پوشیده از برف می‌باشند و جزو حوزه‌های آبگیر دائمی ایران به شمار می‌روند. این كوه‌ها از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارند و از غرب به شرق، از بلندی ارتفاعات و تراكم آن‌ها كاسته شده و به دره‌های باز و دشت‌های نسبتاً وسیع ختم می‌شوند. در شرق استان، دشت‌های محدودی از قبیل لار، فرادنبه، كیار و خانمیرزا و در جنوب غربی و جنوب شرقی آن دشت‌های نسبتاً وسیعی از جمله لردگان، فلارد و گندمان قرار گرفته‌اند.
منطقهٔ‌ چهارمحال و بختیاری به علت كوهستان‌‌های بلند و ارتفاعات برفگیر، در فصل زمستان از برف پوشیده می‌شود. كوه‌های مرتفع این منطقه، كانون ذخیره آب‌های روان دائمی و منشأ و سرچشمهٔ شبكهٔ آب‌های جاری استان هستند. زردكوه بختیاری از كوهستان‌های آبگیر دائمی استان است و دو رودخانهٔ دائمی ایران یعنی زاینده‌رود و كارون از ارتفاعات آن سرچشمه می‌گیرند.
به دلیل جهات شیب ارتفاعات بختیاری كه از شمال غربی به جنوب شرقی كشیده شده‌اند، شبكه آب‌‌های روان منطقه به دو قسمت عمده تقسیم می‌شوند. قسمتی به سمت بستر شیب شرقی سرازیر شده و حوزهٔ زاینده رود را تشكیل می‌دهند و قسمت دیگری به سمت غرب و جنوب غربی جریان یافته و حوزهٔ كارون علیا را به وجود می‌آورند.
با توجه به عوارض طبیعی، موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی استان از یك سو و كمبود ایستگاه‌ها و آمار هواشناسی از سوی دیگر جزئیات ویژگی‌های آب و هوایی تمام مناطق به طور دقیق و علمی روشن نشده است.
به طور كلی در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر كه مساحت عمدهٔ استان را در بر گرفته است، ریزش برف و باران از اواسط پائیز تا فروردین ادامه دارد. ولی در مناطق پست كه درجهٔ حرارت در تابستان به بیش از ۴۰ درجهٔ سانتی‌گراد می‌رسد، حجم نزولات جوی كمتر است. بدین ترتیب، از شمال به جنوب ضمن كاهش ارتفاعات، دما افزایش می‌یابد. فصل سرما از اواسط آبان آغاز می‌شود و ۴ تا ۵ ماه ادامه پیدا می‌كند. سردترین ماه‌های سال استان، دی و بهمن است. براساس گزارش ایستگاه سینوپتیك شهر كرد، در سال ۷۱ متوسط درجهٔ‌ حرارت ۱۰/۳ درجهٔ‌ سانتی‌گراد، حداكثر مطلق درجهٔ حرارت ۳۵/۲ و حداقل مطلق آن ۱۵/۶- درجهٔ سانتی‌گراد بود در همین سال میزان بارندگی سالانه ۴۲۶ میلی‌متر و تعداد روزهای یخبندان ۱۲۷ روز ثبت شده است. از اردیبهشت تا آبان در شمار ماه‌های خشك و ماه‌های آذر، دی، بهمن و اسفند جزو ماه‌های یخبندان به شمار می‌رود.
با توجه به اختلاف ارتفاع در سطح استان، زمان و مكان بارش از شرایط یكسانی برخوردار نیست. در مناطق كم ارتفاع از قبیل دشت شهر كرد، چغاخور و گندمان ماه‌های آبان و اردیبهشت و در دره‌‌های زردكوه و دوپلان (بین سرچشمه‌های آب سبز و ماربره) ماه اردیبهشت پر باران‌ترین ماه‌های سال است. نوع بارش در مناطق مرتفع عمدتاً برف و در مناطق كم ارتفاع باران است.
استان چهارمحال و بختیاری تحت تأثیر بادها و توده‌های هوای غربی ایران قرار دارد. این بادهای بارانزا به طرف رشته كوه‌های زاگرس حركت می‌كنند و در برخورد با آن سبب ریزش برف و باران می‌شوند. نقاط كفه‌ای از جمله دشت‌های شهر كرد، لردگان، كیار و گندمان در معرض بادهای جنوب غربی و غرب قرار گرفته و در طول زمستان با سوز و سرما همراه هستند. در حالی كه در درهٔ دوپلان، آب سبز و دامنه‌های غرب دوپلان، حصارهای كوهستانی مانع وزش سریع باد و سوز آن می‌شوند. مناسب‌ترین ماه‌های سال برای مسافرت به استان و بهره‌گیری از اقلیم و مناظر زیبای آن، ماه‌های فصل تابستان است؛ در حالی كه پربرفی دامنه‌های ارتفاعات بختیاری، به ویژه زردكوه برای انجام انواع اسكی‌های آلپی و اسكاندیناوی در روزهای آفتابی زمستان بسیار مناسب است.
جغرافیای تاریخی استان
بنا به گزارش‌های تاریخ‌نویسان در اواخر دورهٔ ساسانی شخصی به نام «فرامرز» كه مذهب زردشتی داشت در سرزمین بختیاری حكومت می‌كرد و بختیاری‌ها نیز به معتقدات خود در عهد فرامرز گبر اشاره‌ها دارند. در اوایل تسلط خلفای عباسی دو برادر در سرزمین لرستان كه به دو شعبهٔ لر كوچك (لرستان فعلی) و لر بزرگ (بختیاری و كهگیلویه و بویراحمد) تقسیم می‌شد، حكومت داشتند. آن كه بر سرزمین لر بزرگ حكومت می‌راند «بدر» نام داشت. بعدها اتابكان فضلوئیه قریب سیصد سال بر بختیاری حكومت كردند. در زمان یكی از اتابكان فضلوئیه (اتابك تكله)، مغولان بر بختیاری و كوه‌های آن دست یافتند، اما اقتدار این قوم دوام نیاورد و سلطه مغولان بر بختیاری‌ها وضعی ناپایدار به خود گرفت.
از آغاز سلسله صفوی تاریخ بختیاری‌ها روشن‌تر است. در زمان صفوی یكی از تیره‌های بختیاری موسوم به «آستریك» كه هم اكنون نیز طایفهٔ كوچكی از بختیاری است به ریاست شخصی به نام «تاجمیر» و با فرمان شاه اسماعیل اول بر بختیاری حكومت می‌راند. این شخص در زمان شاه‌ طهماسب به دلیل استنكاف از پرداخت مالیات به قتل رسید. در همین زمان بختیاری‌ها به دو بخش «هفت لنگ» و «چهار لنگ» كه در اصل یك تقسیم‌بندی مالیاتی است، تفكیك شدند.
پس از دودمان تاجمیر شخصی به نام میرجهانگیرخان به حكومت بختیاری‌ها منصوب شد و در زمان همین شخص تونل معروف به «كاركنان» یا «شاه‌عباس» در نزدیكی محل تونل فعلی كوهرنگ حفر شد كه به دلائل نامعلومی عملیات حفاری آن ناتمام ماند.
پس از فوت میر جهانگیر خان برادر وی «میر خلیل خان»، از ریاست طایفهٔ آستریك خلع شد و طوایف عمدهٔ بختیاری و تعدادی از تیره‌ها در حیطهٔ اقتدار محمدتقی خان چهار لنگ باقی ماندند. طوایف هفت لنگ نیز به ریاست دو دسته خوانین «دوركی» و «بختیاروند» از طوایف عمدهٔ هفت لنگ گردن نهادند. از اواسط پادشاهی قاجار، حسینقلی خان‌ (رئیس طایفهٔ دوركی) با شكست قطعی خوانین بختیاروند (بهداروند)، همهٔ طوایف هفت لنگ را متحد ساخته و خود را «ایلخان» و برادرانش را «ایل بیگی» نامید و ریاست ایل هفت لنگ و ادارهٔ‌ امور كل منطقهٔ‌ بختیاری را به عهده گرفت. ریاست این طایفه تا همین اواخر در بازماندگان این دودمان موروثی بود.
بررسی‌های تاریخی ایران از اواخر دورهٔ صفویه به بعد نشان می‌دهد كه ایل بختیاری و در رأس آن خوانین بختیاری به دلیل برخورداری از شرایط ویژهٔ جغرافیایی قلمرو ایلی، سازمان قبیله‌ایی و نظام ایلی منسجم كه الزاماً اطاعت و فرمانبرداری بی‌قید و شرط گروه‌های فرو دست از رهبران و سركردگان فرادست را در پی داشت، در بیشتر حوادث و وقایع تاریخی كشور حضوری مؤثر و فعال داشتند كه، برخی از نمونه‌های آن به شرح زیر اشاره می‌شود:
– سواران بختیاری از زبده تفنگچیان نادرشاه بودند كه با فتح قندهار، دروازهٔ‌ هند را به روی لشكریان نادر گشودند.
– علیمردان خان بختیاری با شكست افاغنه و بازسازی سلطنت انقراض یافتهٔ صفوی، خود نیز مدعی سلطنت شد.
– محمد تقی خان چهار لنگ علم طغیان بر علیه حكومت قاجار برافراشت و «قلعه تل» مقر خود را در منطقهٔ مالمیر به عنوان مركز حكومت بختیاری انتخاب كرد و با كمك و مشاورت «لیارد» انگلیسی (سیاح معروف)‌ با انگلستان رابطهٔ سیاسی برقرار كرد.
– در طول دورهٔ حكومت سلسله‌های صفوی، افشار، زندیه و قاجار عمده قشون سلاطین سلسله‌های مزبور از بختیاری‌ها تشكیل می‌شد، به طوری كه علی قلی خان سردار اسعد فرزند حسین قلی خان اشاره دارد همواره صد نفر از سواران بختیاری به ریاست چند تن از خانزادگان بختیاری حفظ نظم تهران، حتی نگهبانی از دربار قاجار را به عهده داشتند.
– بارزترین نقش بختیاری‌ها در تحولات دوران مشروطیت روی داد؛ سركردگان بختیاری (خوانین و تفنگچیان) با مشاركت و راهبری بخش مهمی از این جنبش عظیم ملی، ضمن اخذ وجاهت، با قبضه كردن پست‌های كلیدی كشوری و لشكری و تقسیم مناصب بین خود و اطرافیان، زمینهٔ دست‌یابی به منابع سرشار و ثروت را فراهم كردند.
بررسی‌های تاریخی وضع اجتماعی و سیاسی ایلات بختیاری نشان می‌دهد كه بختیاری‌ها یكی از بزرگ‌ترین طوایف كوچندهٔ ایران بوده‌اند كه سالیان درازی با قدرت و سلطه‌جویی فراوان توانستند بر قسمتی از اراضی ایران حكومت كنند.
سران این ایل در زمان حكومت قاجار از قرب و منزلتی فراوان برخوردار بودند و برای خود تشكیلات و مقررات خاصی داشتند. حتی در بعضی مواقع خان‌های ایل به عنوان عامل حكومتی تلقی می‌شدند و از این راه درآمدهای كلان و ثروت فراوان و زمین‌های وسیعی را تصاحب می‌كردند. از دولت و حكومت‌ مركزی مستمری دریافت می‌كردند و از طرف دیگر از رعایای خود مالیات نقدی و جنسی، باج و خراج و حتی حق سرزمینی از درآمد استخراج نفت و همچنین انواع هدایا و تحفه‌‌ها را اخذ می‌كردند. به هر صورت سران ایلی چون جعفر قلی‌خان سردار اسعد، امیر مجاهد، سردار جنگ، سردار محتشم و دیگران توانستند پس از انقلاب مشروطیت به پست‌های حساس كشوری و لشگری دست یابند. چنانكه صمصام‌السلطنهٔ بختیاری در سال ۱۳۳۶ قمری به سمت نخست‌وزیری و وزارت امور خارجه و عموزاده‌اش لطفعلی‌خان امیر مفخم نیز به وزارت جنگ گمارده شد.
پس از به قدرت رسیدن رضاخان و دگرگونی شدید در نظام سیاسی كشور، وضع زندگی سنتی ایل بختیاری از هم پاشید. رضاخان برای كسب قدرت هر چه بیشتر و متمركز كردن آن در تهران، به سركوب شدید عشایر پرداخت و عدهٔ زیادی از آنان را اعدام و یا به زندان افكند و در مسیر كوچ آنان نیز حكومت نظامی برقرار كرد.
پس از آن جنگ‌های متعددی بین سران و عوامل سلطنت پهلوی و خوانین قدرت ‌طلب بختیاری در گرفت. عشایر خواهان خودمختاری و لغو فرمانداری نظامی شدند، ولی آخرالامر اكثر آنان خلع سلاح و سركوب شدند.
این زد و خوردهای ریشه‌دار خوانین و دولت پس از تبعید رضاخان به جزیرهٔ موریس كاهش یافت و حتی بعضی از ایلات كه به زور سرنیزه مجبور به اسكان و یكجانشینی شده بودند مجدداً سیاه چادرها را برافراشتند و زندگی ایلی را از سر گرفتند.
كوچ‌نشینی مجدد دیر زمانی به طول نكشید و شاه سابق همان سیاست پدر را در پیش گرفت و آرام آرام سیاست «تخته‌قاپو» كردن عشایر تحقق یافت. در حال حاضر نیز جریان تحولات كشور به منظور مساعدت و ارائه خدمات به عشایر محروم بختیاری، سیاست اسكان آنان را دنبال می‌كند.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس سرشمای عمومی نفوس و مسكن سال ۱۳۷۵، جمعیت استان ۱۶۸‚۷۶۱ نفر گزارش شده است. از این تعداد ۴۵ درصد در نقاط شهری و ۵۴/۸ درصد در نقاط روستایی سكونت داشتند و بقیه غیرساكن یا كوچرو بودند.
از كل جمعیت بالای ۶ سالهٔ‌ استان ۷۷ درصد باسواد بودند. این نسبت‌ها در نقاط روستایی برای مردان و زنان به ترتیب ۷۸/۸۷ درصد و ۶۳/۲۷ درصد گزارش شده است. ۱۴/۹۸ درصد زنان جمعیت غیرساكن باسواد گزارش شده است.
استان چهارمحال و بختیاری منطقهٔ عشایری است. نوع زندگی، آداب و رسوم حاكم بر جامعهٔ بختیاری و ساخت و بافت روستاها مبیّن استقرارهای كهنه و نوی عشایری در منطقه است. زندگی عشایری در غرب استان هنوز هم كاملاً مشهود است، ولی در بخش‌های شرقی یعنی اطراف شهر كرد و بروجن سیمای زندگی از كیفیت و شاخص‌‌های روستا – شهری برخوردار شده است.
جامعهٔ عشایری تحت تأثیر شدید اقتصاد دامداری است و از كوچ به عنوان تحرك اجتماعی و اقتصادی استفاده می‌كند. در سال‌های اخیر تعداد كوچ‌كنندگان عشایر آرام آرام كاهش می‌یابد.
قشلاق ایل بختیاری در شمال شرقی استان خوزستان و در منطقهٔ كوهستانی شهرستان‌های دزفول، شوشتر، مسجد سلیمان، هفتگل، بهبهان و ایذه قرار دارد. محدودهٔ قشلاق ایل بختیاری از طرف غرب به رودخانهٔ دز، از طرف شرق به حدفاصل بین شهرستان‌های بهبهان و ایذه و از طرف جنوب به منطقهٔ كوهستانی و دشت خوزستان محدود می‌شود.
منطقهٔ ییلاقی عشایر بختیاری محدوده‌های شهرستان‌های فارسان، بروجن و قسمت‌هایی از شهرستان لردگان، شهرستان فریدن در استان اصفهان و قسمت‌هایی از شهرستان الیگودرز در استان لرستان را در بر می‌گیرد.
با توجه به میزان نزولات جوی و جاری شدن رودخانه‌های پر آب، كشاورزی یكی از مهمترین اركان اقتصادی به ویژه در شرق استان چهارمحال و بختیاری محسوب می‌شود. از میان محصولات سالانهٔ این استان غلات از اهمیت قابل توجهی برخوردار است، به طوری كه ۷۰/۴ درصد از كل سطح زیر كشت محصولات سالانه به غلات اختصاص داده شده است. بعد از غلات، نباتات علوفه‌ای با ۲۱/۳ درصد بیشترین میزان سطح زیر كشت محصولات سالانه را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین علاوه بر رمه‌های كوچنده، پرورش انواع دام، رایج‌ترین فعالیت عشایر و مردم روستاهای استان چهارمحال و بختیاری است.
با توجه به غلبهٔ‌ معیشت روستایی و عشایری، جریان توسعهٔ صنعت از رونق چندانی برخوردار نیست، به طوری كه صنایع استان عمدتاً در شهرهای شهركرد، بروجن و فارسان استقرار یافته‌اند. از مهم‌ترین كارخانه‌های صنعتی استان می‌‌توان به كارخانهٔ‌ قند شهركرد، كارخانهٔ‌ ریسندگی شهركرد، كارخانهٔ یخچال‌سازی فارسان، كارخانهٔ آردسازی و ریسندگی بروجن و صنایع شیر و لبنی شهركرد اشاره كرد.
در استان چهارمحال و بختیاری تولید صنایع دستی نیز رایج است و در میان عشایر بختیاری رونق بسزایی دارد. از صنایع دستی مهم استان می‌توان به قالبیافی، قفل‌سازی و انواع بافته‌های خانگی اشاره كرد كه تولید آنها به طور عمده برای مصارف خانوار عشایری و روستایی صورت می‌گیرد. بخشی از محصولات صنایع دستی استان به بازار مصرف عرضه می‌شود.