جاده مهم غرب اصفهان در مسیر داران را كه ادامه دهیم و از نجف آباد بگذریم به شهرستانی می رسیم كه از سرسبز ترین نقاط استان و دومین شهر سبز اصفهان است و تیران وكرون نام دارد. این شهرستان كه در مسیر جاده اصلی اصفهان-لرستان–خوزستان واقع شده با آب و هوایی معتدل در بهار وتابستان و دمایی رو به سردی در زمستان از قدیمی ترین شهرستانهای اصفهان است كه با توجه به نام باستانی و وجود امامزاده و یاد آوری در تذكره های قدیمی گمان می رود كه حداقل پیشینه آن به زمان امویان برسد. در این میان منطقه حفاظت شده قمیشلو در مجاورت شهر اصفهان با وسعتی برابر ۸۵۶۷۰ هكتار و با پوشش گیاهی نیمه بیابانی درمنه و گون و گیاهان یكساله به عنوان ریه تنفسی این منطقه محسوب می شود.
با توجه به اینكه شكار یكی از سرگرمی ها و تفریحات موردعلاقه پادشاهان و شاهزاده های قاجار بود، هر شاهزاده در منطقه تحت حاكمیت خود، مناطق مخصوص شكار داشت. در زمان ناصرالدین شاه یكی از فرزندان او به نام ظل السلطان حاكم اصفهان بود. محل محبوب این شاهزاده قدرتمند برای شكار منطقه ای به نام قمیشلو بود كه ظل السطان این منطقه را شكارگاه اختصاصی خود اعلام و چرای دام ها را در آن ممنوع كرد.
ظل السلطان در منطقه قرق شده شكار خود قلعه ای ساخت كه امروز از جاذبه های دیدنی منطقه بشمار می رود. این قلعه كه در حاشیه باتلاق های پوشیده از نیزار ساخته شده بود قلعه قمیشلو نامیده شد كه به معنای قلعه در حاشیه نیزار است. شكارگاه هم به پیروی از قلعه، قمیشلو نام گرفت. دو قلعه تاریخی دیگر نیز به نام های قلعه شاه ماهور و یاور در این منطقه وجود دارند.
۵۴ سال پیش كانون صید و شكار كشور، حدود ۴۰ هزار هكتار از زمین های منطقه قمیشلو را از شاهزادگان خاندان قاجار خریداری كرد و این منطقه را منطقه حفاظت شده اعلام نمود. هفت سال بعد این محوطه ۴۰ هزار هكتاری به پناهگاه حیات وحش تبدیل و شكار در آن ممنوع اعلام شد. در دهه هفتاد شمسی، حدود ۵۰ هزار هكتار به محوطه پارك ملی قمیشلو اضافه و نقشه و محدوده دقیقی برای آن تعیین شد.
مشخصات جغرافیایی منطقه حفاظت شده قمیشلو
پناهگاه حیات وحش قمیشلو در ۴۵ كیلومتری شمال غرب اصفهان قرار دارد. شهرهای نزدیك به این پارك ملی، نجف آباد و خمینی شهر، اصفهان و شاهین شهر هستند. اما نزدیك ترین شهر به آن تیران است كه به همین دلیل از نظر جغرافیای سیاسی جزو این شهرستان محسوب شده است. در قمیشلو دشت ها كه محل اصلی تغذیه جانوران دشت زی هستند در میان كوه ها قرار دارند، به طوریكه حدود ۵۷ درصد از منطقه را دشت و ۴۳ درصد آن را تپه ها و كوه های مرتفع كوهستانی تشكیل می دهند، به همین دلیل ارتفاع منطقه از سطح دریا از ۱۶۸۰ تا ۲۷۶۰ متر متغیر است.
آب و هوای منطقه قمیشلو
بیشتر منطقه حفاظت شده قمیشلو را مناطق سرد خشك و نیمه خشك تشكیل می دهند و میانگین بارش سالانه در این منطقه حدودا ۳۰۰ میلی متر است. فصل بارش از آبان تا آخر اسفند است و اسفند پرباران ترین ماه سال است، فصل خشك از اوایل خرداد شروع شده و تا آخر شهریور ادامه دارد. در سال های اخیر خشكسالی گریبان قمیشلو را گرفته و باعث تلف شدن جانوران و كاهش تولید مثل آنها شده است. منابع آب منطقه، چشمه ها، چاهها و جوی های آب فصلی هستند كه به دلیل كاهش بارندگی سطح آب آنها به شدت كاهش یافته است.
انواع زیستگاههای منطقه
به علت میكروكلیمای حاكم بر بخشهای مختلف و اختلاف ارتفاع موجود، منطقه قمیشلو را می توان به سه زیستگاه بزرگ تقسیم كرد:
۱- زیستگاه كوهستانی و برفگیر:
این نوع زیستگاه شامل مناطق كوهستانی و مرتفع با شیب تند و برفگیر و آب و هوای ییلاقی كه پوشش گیاهی آن شامل علفزارها، بوته زار ها و تك درختان بنه و بادام می باشد، دارای زمستانی سرد و تابستانی معتدل و مناسب برای زیست كل و بز و در ارتفاع پاپین تر مناسب برای زیست قوچ و میش مخصوصا در تابستان است.
۲- زیستگاه تپه ماهوری:
این نوع زیستگاه به علت داشتن شیب و ارتفاع كم و آب و هوای معتدل و پوشش گیاهی مناسب، وجود آبشخورهای طبیعی و مصنوعی زیستگاه مناسبی برای قوچ و میش وحشی می باشد.
۳- زیستگاه دشتی و استپی:
دشتهای كوچك و بزرگ مابین كوهها قرار گرفته و به نظر جدا از هم هستند اما این دشتها با هم مرتبطن هستد. دشتها از نظر تامین امنیت و منابع تغذیه وحوش حائز اهمیت بوده و شرایط اكولوژی مناسبی را برای زیست آهو فراهم می آورند. آهو شاخص ترین حیوان دشتی در این منطقه است كه در جمعیت های انبوه در محدوده این دشتها یافت می شوند. به گفته كارشناسان محیط زیست یكی از دلایل وجود این آهوها وجود چشمه های كوچك و پوشش گیاهی مناسب برای تكثیر آنهاست.
گونه های جانوری قمیشلو
پارك ملی قمیشلو زیستگاه گونه های جانوری و گیاهی بسیار ارزشمندی است. سه نوع زیستگاه برفگیر كوهستانی، زیستگاه تپه ماهوری و زیستگاه دشتی و استپی در این منطقه وجود دارد. همانطور كه در فوق اشاره شد پوشش گیاهی و جانوری هر زیستگاه با دیگری متفاوت است. تاكنون ۸۲ گونه پرنده كه ۲۳ گونه تحت حفاظت و ۳ گونه در معرض انقراض هستند، ۳۸ گونه پستاندار كه تحت حفاظت هستند، ۳۲ گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست و تنها یك گونه ماهی در منطقه قمیشلو شناسایی شده اند.
پستانداران
از تعداد ۱۶۰ گونه پستاندار موجود در ایران تعداد ۳۸ گونه متعلق به ۱۶ خانواده و ۶ راسته در این منطقه حضور دارند كه از این تعداد ۷ گونه به علت كاهش جمعیت جهانی در طبقه بندی IUCN و تعداد ۳ گونه در طبقه بندی Cites قرار دارند و تعداد ۹ گونه نیز حمایت شده هستند. شاخص ترین گونه جانوری پارك ملی قمیشلو آهو ایرانی است كه از تراكم جمعیتی مناسبی برخوردار است. قوچ و میش اصفهانی نیز از گونه های غالب در منطقه هستند. همچنین كل و بز، گرگ، شغال، روباه، كفتار، گوركن راه راه، كاراكال، پلنگ، تشی، خرگوش، موش، جربیل از دیگر پستانداران این منطقه به حساب می آیند. آهوی ایرانی معروف ترین گونه جانوری این منطقه است كه تماشای گله های این حیوان زیبا از مهم ترین جاذبه های گردشگری منطقه قمیشلو بشمار میرود ولی متاسفانه به وفور، مورد هدف شكارچیان غیرقانونی قرار می گیرد.
پرندگان
از مجموع ۴۹۲ گونه پرنده شناسایی شده در ایران تعداد ۸۱ گونه متعلق به ۲۶ تیره و ۹ راسته در محدوده مورد مطالعه حضور دارند كه از این تعداد ۳ گونه در طبقه‌بندی IUCN و تعداد ۱۶ گونه در مقررات بین المللی Cites و تعداد ۲۳ گونه طبق مقررات ایران در زمره پرندگان حمایت شده و حفاظت شده و تعداد ۳ گونه جزو گونه های در حال انقراض قرار گرفته اند. قرقی، سارگپه، عقاب طلایی، كركس، دال، بالابان، شاهین، دلیجه، تیهو، كبك، كبوتر چاهی، فاخته، قمری، سبزقبا، جغد كوچك، زنبور خورك، هدهد، هوبره (غیر بومی یا مهاجر) و تعدادی پرندگان ریزجثه و گنجشك سانان از پرندگان این منطقه هستند.
خزندگان و دوزیستان
از تعداد كل خزندگان شناسایی شده در ایران كه جمعا ۲۰۹ گونه هستند، تعداد ۳۱ گونه متعلق به ۱۱ خانواده و ۳ راسته در محدوده پناهگاه حیات وحش قمیشلو مشاهده شده است كه تعداد یك گونه آن در طبقه بندی IUCN و تعداد ۴ گونه در طبقه بندی Cites و یك گونه آن نیز حمایت شده است. از تعداد كل دوزیستان ایران كه ۱۷ گونه هستند، تعداد ۲ گونه در محدوده مورد مطالعه حضور دارند. لاك پشت خشكی، آگاما، انواعی از جكوها و مارهای سمی و غیرسمی در این منطقه زندگی می كنند.
ماهی
تنها ماهی موجود در این منطقه را یك گونه ماهی قنات از خانواده Cyprinidae تشكیل داده است.
پوشش گیاهی قمیشلو
در منطقه قمیشلو بیش از ۳۴۴ گونه گیاهی شناسایی شده است كه در اقلیم های متفاوت آن گونه های گیاهی متفاوتی زیست می كنند. پناهگاه حیات وحش قمیشلو در منطقه استپی از نظر پوشش گیاهی از نواحی بزرگ رویشی ایرانی و تورانی بشمار می رود و بوته زارهای منطقه نشان دهنده سیمای كلی جامعه مناطق استپی یعنی Artemisia.Astragalus است. در بررسی پوشش گیاهی منطقه، دو بخش عمده قابل تفكیك و تمایز است كه از مناطق دشتی و ارتفاعات پایین به سمت بلندی ها و ارتفاعات بالا ادامه دارد. پوشش گیاهی در مناطق دشتی كه در ارتفاع حداقل ۱۶۸۰ متر از سطح دریا تا ارتفاع ۱۸۰۰ متر در مرزهای حاشیه پناهگاه و در مناطق میانی گسترش دارند با گونه شاخص درمنه دشتی معرفی می شوند. تراكم این گونه با نزدیك شدن به مرزهای پناهگاه و مجاورت با مناطق روستایی كاهش یافته است. در این منطقه به طور بسیار پراكنده شاهد حضور گونه های درختی و درختچه ای هستیم. طبق بررسی های صورت گرفته و با استفاده از منابع گیاه شناسی در این محدوده، تعداد ۳۴۴ گونه متعلق به ۲۲۳ جنس و ۵۵ خانواده شناسایی شده است و به طور كلی این منطقه از تنوع خوب گونه ای برخوردار است. از نظر ارزش های ویژه، در بین گونه های شناسایی شده حداقل ۲۳ گونه دارای ارزش دارویی و ۱۰ گونه دارای ارزش صنعتی هستند كه به دلیل پراكندگی و عدم صرفه اقتصادی و ضرورت محافظت آنها، استفاده از آنها امكان پذیر نیست.
در بین گیاهان منطقه، گونه هایی نیز یافت می شوند كه در طبیعت دارای زیبایی خاصی هستند و در فصل گلدهی می توانند به عنوان جاذبه های طبیعی مطرح شوند. گونه هایی نظیر Scrophularia ,Papaver sp ,Orchis layiflora ,Tulipa montana, … در این محدوده، تاكنون عملیات جنگلداری یا احیاء پوشش گیاهی صورت نگرفته است.
آبشخورها
یكی از عوامل مهم ارتقا شرایط زیستگاهی پناهگاه حیات‌وحش قمیشلو وجود آبشخورهای متعدد اعم از طبیعی یا انسان ساخت در سطح منطقه با پراكنش مطلوب است كه جانوران منطقه اعم از پستانداران و پرندگان به آسانی به آن دسترسی دارند. البته این شرایط در سال های كم باران و خشكسالی تفاوت دارد. مهم ترین آبشخورهای محدوده مورد مطالعه عبارتند از: لامو، سه چشمه، كرم خداداد، لاسمیان، لامو، حوض، كهوك، موشی، چاله آبی، خرسك اول و دوم، ذولول، دم‌زرد، كر الیاس، ننه منشور، چشمه سنجد علی قلیان، قشلاق، هزار منی، تلمبه بادی چاه محمدی، تلمبه بادی چاه زینل، قلعه یاور و آغل جنی.
منابع آب قمیشلو
وجود ریزش های جوی فصلی و اندك و جریان سطحی و مقطعی، منطقه مورد مطالعه را از نعمت منابع آب سطحی بی بهره كرده است و ساكنین و وحوش این سامانه را به استفاد از منابع آب زیرزمینی (چشمه ها، قنوات، چاه ها) مجبور ساخته است. كمبود منابع آب قابل دسترسی برای حیات وحش به ویژه در سال های كم‌آبی و خشكسالی یكی از مهم ترین عوامل كاهش میزان تولید مثل، افزایش مرگ و میر و در نتیجه كاهش جمعیت جانداران بوده است. محدوده پناهگاه حیات وحش قمیشلو بخشی از حوضه آبریز زاینده رود است و بخش هایی نیز در زمره حوضه نجف آباد، برخوار و علویجه را شامل می شود.
مهم ترین منابع آبی در منطقه پناهگاه حیات وحش قمیشلو رودخانه های فصلی، چاه ها، چشمه ها، قنوات و آبراهه های فصلی است. تنها رودخانه قابل ذكر در این منطقه خشكه رود نام دارد كه از مجموع دو مسیر آب فصلی تشكیل می شود، اولی مسیر آبی كه از اشن شروع شده و به طرف شرق ادامه دارد و دیگری مسیر آبی كه از طرف جنوب غربی حوزه به طرف شمال شرق ادامه دارد. در انتها هر دو مسیر در منطقه علویجه بهم پیوسته و در نهایت از منطقه علویجه وارد دشت مورچه خورت می شود. چون كمیت و كیفیت آب سطحی برای استفاده كشاورزی در این نواحی مناسب نیست، لذا از منابع آب زیرزمینی به این منظور استفاده می شود.
سیلاب های این حوضه به علت جنس و نوع خاك منطقه و عدم نفوذ كافی، سریع از منطقه خارج شده و حوضه تخلیه می شود به همین دلیل سفره آب های زیرزمینی در این منطقه ضعیف است، ولی تعداد زیادی چشمه موجود است كه از بهترین آبشخورهای منطقه برای حیات‌وحش محسوب می شود. قنوات موجود در منطقه عبارتند از قلعه قمیشلو، یاور، علویجه، دربند بالا و پایین، تنگ شیران. چاههای موجود در منطقه نیز عبارتند از الهی آباد، ذلول، آب بادی و كززار.
عوامل جذب گردشگر در منطقه
- مشاهده جمعیت مطلوبی از آهوی ایرانی و قوچ و میش
- گونه های متنوع حیات وحش اعم از گیاهی و جانوری (عامل جذب پژوهشگران و دانشجویان)
- مجاورت قلعه تاریخی قمیشلو با باغ قمیشلو
- مزارع موجود در منطقه
تعارضات و تهدیدهای منطقه
- عبور كنارگذر غرب اصفهان از منطقه و تقسیم آن به دو قسمت شرقی و غربی
- شهرك صنعتی بزرگ اصفهان در شمال شرق منطقه
- وجود میدان تیر و زاغه مهمات ارتش در قسمت شرقی و جنوب شرقی منطقه
- وجود دام در محدوده پارك ملی به دلیل عدم تخصیص بودجه مورد نیاز برای خریداری حقوق عرفی از سوی سازمان محیط زیست
- تعداد دام مازاد بر ظرفیت مراتع منطقه و چرا در خارج از فصل مجاز
- تصرفات و واگذاری های غیر قانونی از سوی ارگان های ذیربط
- شكار غیرمجاز
تجهیزات و امكانات حفاظتی
- پاسگاه سر محیط بانی شاه ماهور در شرق منطقه
- پاسگاه محیط بان خرسك در غرب منطقه
- پاسگاه محیط بانی قلعه یاور در جنوب منطقه
- پاسگاه میرزا قاسم بك در شمال منطقه كه در حال حاضر به دلیل عدم وجود امكانات، این پاسگاه غیر فعال است.
- پاسگاه محیط بانی قمیشلو در باغ قمیشلو (مركز منطقه)
قلعه های منطقه
قلعه قمیشلو
با توجه به اینكه منطقه قمیشلو یكی از شكارگاه های تاریخی ایران به شمار می آید و بارها در كتب تاریخی اواخر عصر قاجاریه از آن به عنوان یك شكارگاه یاد شده است، در دوره ناصرالدین شاه مورد توجه ویژه قرار گرفت. در این منطقه «قلعه تاریخی قمیشلو» (قلعه شاهزاده قاجار) در دشتی پهناور بنا شده و از آثار تاریخی شهرستان تیران و كرون استان اصفهان به شمار می رود. این قلعه تاریخی بدستور مسعود میرزا ظل السلطان شاهزاده قاجار، جهت ییلاق و شكار بنا شده و بعد از وی نیز توسط پسرش صارم الدوله مورد استفاده قرار گرفته است. «قلعه تاریخی قمیشلو» دارای بخش های مختلفی از جمله شاه نشین، حرمسرا، بارعام، مطبخ، اصطبل، شربت خانه، محل اسكان تفنگچی ها، رعایا و باغبانان و همچنین باغ بزرگی در سمت شرقی آن است. این بنا از معماری زیبایی برخوردار است. این قلعه كه منسوب به دوران ناصرالدین شاه قاجار است یكی از دیدنی ترین آثار باستانی واقع در داخل منطقه محسوب می شود. قلعه قمیشلو اتاق های متعدد دارد و برج و باروی اطراف آن نشان دهنده اهمیت قلعه است. مناسب بودن این منطقه و وجود تعداد زیادی شكار از انواع بز و بازن، قوچ و میش و آهو باعث شد تا پسر ناصرالدین شاه آن را به عنوان یكی از زیستگاه های قرق خود برگزیند و در آن قلعه زیبا و معروف قمیشلو را احداث كند.
قلعه شاه ماهور
قلعه شاه ماهور كه متاسفانه كاملا تخریب شده و آثار بسیار كمی از آن در كنار قنات شاه ماهور دیده می شود یكی دیگر از آثار تاریخی با ارزش در منطقه است.
قلعه یاور
این قلعه كه بخش اعظم آن تخریب شده در حاشیه مزرعه قمیشلو واقع شده است.
مسیر دسترسی
با حركت از اصفهان حدود یك ساعت بعد با گذر از جهاد آباد و دیدن تابلو پارك ملی وارد جاده خاكی می شوید و پس از یك ربع طی مسیر به پاسگاه سر محیط بانی شاه ماهور واقع در شرق منطقه خواهید رسید. پس از آن به سمت محل ابتدایی پیمایش حركت كنید. می توانید از راهنمایی های محیط بانان برای انتخاب مسیر بهتر استفاده كرده و به كمك دوربین، موفق به دیدن حیواناتی از جمله خرگوش، آهو و عقاب در اواسط مسیر شوید. البته احتمال مشاهده حیوانات در هوای خنك اوایل صبح بسیار بیشتر است. پس از پیمایش حدود نیمی از مسیر به كانكس دیدبانی كهوك می رسید كه در نزدیكی چشمه و آبشخوری واقع شده، كل منطقه بیابانی و بدون درخت است، تنها در نزدیكی این چشمه دو درخت سایه انداخته كه مكان مناسبی برای استراحت است. لازم به ذكر است كه از اصفهان تا مقصد بیش از یك ساعت زمان نیاز دارید.
سایر جاذبه های گردشگری تیران و كرون
از مكان های مشهور و جاذبه های گردشگری این شهرستان كه برخی شهرتی بی نظیر در كشور دارد می توان به امامزاده احمد بن محمد حنفیه نوه امام اول (ع) و فرزند محمد حنفیه و منطقه گردشگری نمونه چشمه مرغاب، امامزاده احمد رضا (ع) و سد خمیران، چشمه وامامزاده بابا لنگر و سایر امامزادگان و روستاهای كرون اشاره كرد. قلعه روستای جاجا از دیگر نقاط دیدنی این شهرستان است. همچنین از آثار تاریخی تیران و كرون وجود ۵۵ مسجد قدیمی است كه ۱۶ مورد آنها بیش از هزار سال قدمت دارند كه در این میان مسجد آقانوروز و مسجد سید و مسجد حاج سلیمان در حسینیه قدیم تیران به همراه مسجد خان یا امام حسن مجتبی در محله قدیمی سرپل تیران شاخص تر هستند.
