معماری قلعه:
بنای اولیه این قلعه در دوره شاپور دوم ساسانی در سال 337 میلادی به دستور نرسه هرمز حكمران ساسانی در خیاو به مدت شش سال ساخته شده است.
این قلعه با مساحتی در حدود ۱۵ هزار متر مربع و از 6 برجك با دیوارهای ضخیم خشتی و حجره های كوچك آخور مانند تشكیل شده است. طراحی این حجره ها به صورتی است كه هر حجره برای اسكان یك سرباز به همراه اسب پیش بینی شده است.
پلان قلعه به صورت ذوزنقه غیرمنظم در امتداد شمال غربی و جنوب غربی است. ارتفاع تقریبی این قلعه 1416 متر از سطح آبهای آزاد است.
طول ضلع شمالی قلعه ۹۵ متر و ضلع جنوبی آن ۱۱۵ متر می باشد. قلعه از ۴ دیوار خشتی و چندین برجك تشكیل شده است كه قطر دیوار آن ۱ متر می باشد.
در دو گوشه شمال غربی و جنوب آثار برج مدور به قطرهای ۶ متر و ۱۰ متر وجود دارد. درمنتهی الیه شرقی ضلع شمالی آثار دو برج به چشم می خورد.
این قلعه دارای سه برج و سه دیوار است كه ارتفاع حصار از داخل قلعه بیش از چهار متر و از خارج بیش از هشت متر می باشد.
سازه های دیوارهای قلعه از سنگ، ملات گچ و آهك و بقیه از خشت و كنگره های آن از گل ساخته شده است.
تاریخچه این قلعه:
در ضلع شمالی قلعه در داخل خیاوچای (باغ نوروز) سنگ نبشته ای موجود است كه بر روی آن تاریخ ۳۴۷ میلادی (هفتمین ماه از بیست و هفتمین سال از سلطنت شاپور دوم) نقش بسته است. این كتیبه اولین سنگ نبشته دوران ساسانی كشف شده در آذربایجان است. بنا به نوشته این سنگ نبشته، قلعه كهنه (كهنه قالا) به دستور نرسه هرمز، حكمران محلی منطقه مشكین شهر ساخته شده و شش سال به طول انجامیده و چندین دوره تعمیرات در آن صورت گرفته كه آخرین تعمیر این قلعه در دوران زندیه می باشد. به گفته «محمد علی مخلصی» در كتاب «فهرست بناهای تاریخی آذربایجان» اشیای سفالی و مفرغ به دست آمده از این قلعه در ضلع شمال غربی و پای دیوار قلعه مربوط به دوره های پیش از ساسانیان می باشد.
در منابع یاد شده تاریخی آمده كه نادرشاه افشار هنگام بازگشت از دشت مغان مدتی در این قلعه اقامت داشته و این گفته تاریخی می رساند كه قلعه یاد شده در حدود ۳۰۰ سال پیش پابرجا بوده و در زمان قاجاریه و حتی پهلوی به صورت پادگان سواره نظام استفاده می شده است.
این بنا در سال ۱۳۴۵ با شماره ۶۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. كاوش های فصل اول در سال ۱۳۶۶ در این قلعه انجام گرفته و در سال ۱۳۶۷ كاوش های فصل دوم صورت گرفت.
در كاوشهای باستانشناختی در كهنه قلعه همچنین نشانه هایی از موارد فرهنگی، سفال های دست ساز و چرخ ساز به رنگ نخودی و خاكستری و فلز مفرغ مربوط به دوره آهن سه به دست آمده كه منسوب به اقوام اورارتویی است.
متأسفانه در حال حاضر كهنه قلعه یك بنای خشتی مخروبه است كه روز به روز این وضع حادتر می شود. خوشبختانه در سال ۱۳۸۵با همت مسئولان استان و شهرستان مالكیت قلعه كه زیر نظر وزارت دفاع بوده از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تملك شده است.
سنگ نبشته ساسانی
تخته سنگ بسیار بزرگی بنام ((سوروشكن داشی)) در فاصله ۱۵۰متری غرب كهنه قلعه در كمركش ارتفاع غربی دره ((نوروز یاماجی)) در داخل باغ نوروز درست مقابل كهنه قلعه وجود دارد كه حاوی نبشته ای به ابعاد ۳۰/۲*۱۰/۲ سانتی متر در دو ستون ۱۵ سطری در چب و یك ستون ۶ سطری در سمت راست ، مجموعا ۲۱ سطر به خط پهلوی عهد شاپور دوم ساسانی بر روی آن حكاكی شده است.
این سنگ نبشته در تابستان ۱۳۴۵ شمسی توسط آقای كامبخش فرد، باستان شناس ایرانی در خیاو كشف گردید سیاهه و دست نویس و عكس از این كتیبه برای خواندن مطالبش در اختیار چند نفر از متخصصین خط شناس در دانشگاه تهران و خارج از كشور در سال ۱۳۴۶ شمسی قرار داده شد و در یبن آنها آقای دكتر گیرد گروپ آلمانی باستان شناس معروف موفق به ترجمه متن حك شده بر روی این سنگ شد و شخصا به منظور كسب اطلاع بیشتر از صحت متن كتیبه در تابستان ۱۳۴۶ به مشكین شهر آمده و از نزدیك مطالعاتی انجام داده است.
مضمون این نوشته در مورد فرمان و تاریخ ساخت قلعه است كه به نرسه هرمزد نوشته شده است.
این سنگ نبشته به مرور زمان در نتیجه فرسایش طبیعی و غیر طبیعی از جمله روشن كردن آتش در زیر آن و كندن زیر آن توسط حفارات غیر مجاز به اعتقاد واهی و خرافی عده ای مبنی بر وجود گنجینه در زیر این سنگ، سبب شده لایه های سطحی این سنگ و نوشته های روی آن تقریبا از بین برود.
سنگ نبشته پهلوی شاپور دوم ساسانی لفظ به لفظ به خط فارسی و لاتین برگردانده شده و هزوار شهای آن مشخص و با نهادن پازند آنها در میان دو پرانتز برای مطابقت با متن پهلوی تحت الفظی ترجمه شده است.
این ترجمه به قرار زیر است:
“به ماه مهر در سال
۲۷ شاهپور شاهان
شاه . آنكه بود پسر اورمزد شاه. آنگاه
من نرسه هرمزد. من
گفتم كه این دژ فرخ (فرهید)
دخوخلی (؟) آنكه من فركندم (ساختم)
به نام آنكه یزدان دانستم و (قلعه) را
شاهان شاه به ۶ سال
به فرجام كردم چنین (ببین)
شهریار بزرگ آزاد مرد
هر كه از این پس راد باشد (هر كه پس از من راد مرد باشد)
این دژ پسند ز دیگر (اگر این قلعه را پسندد)
……
از من بر روان او آفرین باد
….. پیش
یك كند (بفرستد)
هر كه نپسندد
یك دیگر دژ (یك قلعه دیگر)
كند كه از این
بهتر
بود (باشد)”
موقعیت مكانی قلعه:
این قلعه در ارتفاع شرقی"دره باغ نوروز" در شهرستان مشگین شهر در ارتفاع ۵۰ متری خیاو چای قرار گرفته و از ۳ طرف با شیب تند به خیاوچای منتهی می شود. قله سبلان در قسمت جنوبی قلعه خودنمایی می كند. موقعیت این قلعه در قسمت ورودی مشكین شهر از طرف جاده اردبیل و روی تپه ای طبیعی با ۵۰ متر ارتفاع واقع شده است.
