چورس (Çors ) روستایی ازتوابع شهرستان چایپاره در استان آذربایجان غربی است و آثار گردشگری متعددی دارد. «مسجد قرمز» و «بوزخانه» از جمله آثار فاخر این روستا به شمار می روند كه میعادگاه دوستداران فرهنگ و تاریخ است. علاوه بر آثار تاریخی، طبیعت زیبای این روستا نیز در جای خود جالب توجه است. قرار گرفتن روستا در دامنه كوه موسوم به سفرداغی، باعث بوجود آمدن چشم انداز زیبایی در روستا شده است. چشمه های متعدد آبی كه در داخل روستا و نواحی اطراف آن قرار دارند در تامین آب مردم روستا نقش مهمی دارند. چشمه موسوم به «ایشیق بلاغی» یا «شیخ بلاغی» بزرگترین چشمه این آبادی محسوب می شود كه از آن برای تامین آب شرب مردم روستا و آبیاری بخشی از زمین ها و باغات استفاده می گردد.
وجه تسمیه
چورس یك كلمه ارمنی به معنای چهار است و گفته می شود این نامگذاری به خاطر آن است كه در زمان حكومت ارامنه در منطقه، چورس چهارمین شهر بزرگ ارامنه بوده و همچنین گفته می شود این نام گذاری به خاطر وجود چهار قلعه در اطراف آن است كه آثار این قلعه ها هنوز هم باقی مانده است.
موقعیت جغرافیایی
این روستا مركز دهستان چورس در بخش مركزی شهرستان چایپاره در استان آذربایجان غربی است. در جنوب به روستای دول كندی، در غرب روستای خانقاه چورس و در شمال غرب روستای قنات میرزاجلیل، در جنوب غربی روستای چیركندی، درشمال آن شهر قره ضیاالدین و در سمت شرق آن روستاهای بیگ درویش و اللهوردی كندی واقع شده اند.
تاریخچه
آذربایجان غربی یكی از مناطق مهم و تاریخی ایران است كه تمدن اورارتویی از مهترین تمدن های این منطقه محسوب می شود. تاریخ این روستا نیز در این استان چشمگیر است و در سطح محوطه تپه باستانی آنا قیزلی بقایای فرهنگی و تاریخی فراوانی از پنج هزار سال قبل به چشم می خورد. همچنین در منابع تاریخی از جمله كتاب نزهه القلوب حمدالله مستوفی كه در اوایل قرن هشتم ه.ق نوشته شده به نام روستای چورس برخورد می كنیم كه این امر نشان دهنده اهمیت این روستا در گذشته بوده است. علاوه بر این، تاورنیه جهانگرد و بازرگان فرانسوی كه در دوره صفویه شش بار به ایران سفر كرده، در سفرنامه خود از اهمیت روستای چورس در منطقه نوشته است. همچنین در «سیاحتنامه اولیاء چلبی»، نویسنده از وجود چندین كاروانسرا، مسجد، حمام و بناهای عام المنفعه دیگر در شهری بنام چورس صحبت به میان آورده است. در دوره قاجار نیز چورس شاهد حضور سپاه ایران به فرماندهی عباس میرزا نائب السلطنه فتحعلی شاه قاجار در جنگ های ایران و روس بوده است. این روستا بر اساس منابع تاریخی در دوره صفویه مركزیت منطقه را به دلیل متروكه شدن خوی بر عهده داشته و خان محل طرف توجه شاهان صفوی قرار داشته است. چورس در دوره های مختلف تاریخی به نام های مختلفی همچون: كورس، چورچ، چوسن، چور و خرس نامیده شده و به نظر می رسد، این واژه در زبان ارمنی به معنی چهار باشد و ادعا بر این است كه چورس در زمان ارامنه چهارمین شهر در منطقه تحت تسلط ارامنه بوده است. در داخل روستای چورس و نواحی اطراف آن قبرستان های مختلفی از ارامنه وجود دارند كه به مرور زمان بخش هایی از آنها تخریب شده است. بر روی بدنه صخره های اطراف روستا در مكانی موسوم به «خاج قوشونی» نقوش مختلف بصورت نقش صلیب دیده می شوند كه نشانگر حضور ارامنه در منطقه در دوران پیشین است.
آثار ثبت شده تاریخی
امروزه در روستای چورس شش اثر ثبتی وجود دارد كه در داخل و اطراف روستا پراكنده شده اند. این آثار شامل بنای مسجد قرمز چورس (دوره صفویه)، بنای یخچال ( دوره صفویه)، تپه و قلعه ملا جنید (قرون میانی اسلامی)، بنای حمام قدیمی (قاجاری) تپه بزرگ (اورارتو) و تپه آناقیزلی (دوره مفرغ قدیم و اورارتو) می باشند. در منابع تاریخی به وجود چند حمام، كاروانسرا، مسجد و دیگر بناهای عام المنفعه در روستا اشاره شده است كه امروزه اثری از آنها وجود ندارد.
محصولات و اقتصاد
مردم روستای چورس عمدتاً به كشاورزی از قبیل كشت گندم، جو، آفتابگردان، كدو آجیلی و باغداری از جمله باغهای گردو، سیب، زردآلو، آلوچه، هلو و گلابی، و در مواردی هم به نگهداری دام اشتغال دارند. پرورش زنبور عسل یكی دیگر از اشتغالات مردم روستای چورس است كه از پیشینه طولانی در این روستا برخوردار است.
آثار باستانی و جاذبه های گردشگری چورس
مسجد قرمز (قئرمزی مچید)
مسجد قرمز این روستا با ۴۵۰ مترمربع زیربنا و داشتن چهار ستون سنگی یكپارچه و ۹ گنبد آجری از بناهای مهم مربوط به دوره صفویه است. مسجد سرخ در داخل روستا متمایل به جهت شرقی آن قرار گرفته است. بنای مسجد در زمان حكومت «مرتضی قلی خان دُنبُلی» و به دستور وی ساخته شده است. ساختمان اولیه بنا مربوط به دوره صفویه است كه در دوره قاجار مرمت و بازسازی شده است. پلان مسجد به شكل مربع ساخته شده و فاقد صحن یا میانسرا است. شبستان آن دارای چهار ستون سنگی تراشیده شده با سرستون هایی با نقش ساده می باشد. بلندی ستونها دو متر بوده و ارتفاع سقف ازكف مسجد در محل قوس هر ستون و دیوار ۴ متر و در وسط گنبد ها حدود ۶ متر می باشد. محراب مسجد با اندود گچی به شكل ایوان كه در دو طرف آن دو طاق كوچك وجود دارد، دیده می شود. مصالح عمده بكار رفته در این بنا سنگ و آجر است. این مسجد جزء مساجد شبستانی محسوب شده و ورودی آن در ضلع شمال شرقی و در نقطه مقابل محراب قرار دارد. در بالای درب ورودی این مسجد، محل كتیبه ای به ابعاد ۵۵×۷۵ سانتیمتر قرار دارد كه به احتمال زیاد زمان ساخت و نام سازنده بر روی آن حك شده بود. كتیبه مذكور در گذر زمان از محل اصلی خود خارج شده و ناپدید شده است. بخش هایی از بنای مسجد در طی سال های اخیر توسط اداره كل میراث فرهنگی استان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
خاچ قوشون
خاچ به معنی صلیب و قوشون نیز به معنی سپاه می باشد. گفته می شود در این محل جنگ شدیدی میان مسلمانان و ارامنه صورت گرفته است. در این منطقه نقوش مختلف بصورت نقش صلیب دیده می شوند كه نشانگر حضور ارامنه در منطقه در دوران پیشین است.
بوزخانا
در قدیم از بوزخانا (یخچال و یا سردابی) به عنوان محلی خنك در نگهداری یخ استفاده می شده است. بنای یخچال چورس (بُوزخانا) در پانصد متری شرق روستا قرار گرفته است. بنای مذكور از یك مخزن بزرگ مستطیل شكل و ارتفاع شش متر در دل زمین تشكیل شده است. دیوار‌های قطور یخچال با سنگ لاشه ساخته شده و سقف سنگی آن از نوع طاق و تویزه می باشد. دو نیم ستون در هر طرف، طاق را در بنا نگهداری می كنند. نورگیرهایی در سقف تعبیه شده است كه همانند هواكش، هوای گرم را به خارج هدایت می كنند و هوای خنك از بخش سایه وارد فضای یخچال می شود. در قدیم برف را در زمستان از این نورگیرها به داخل یخچال می ریختند و می كوبیدند تا به صورت یخ در‌آید. سپس روی آن آب می پاشیدند، این عمل هم به حجم یخ می افزود و هم به دوام یخ كمك می كرد. برای سهولت برداشت یخ در تابستان، مابین لایه های یخی كه هر روز تهیه می شد، یك لایه كاه می ریختند و در نهایت آخرین لایه را با سطح قابل توجهی از كاهگل می پوشاندند. در اولین روزهای گرم سال این لایه را كنار می زدند و از یخ استفاده می كردند. با توجه به اینكه منطقه چورس در دوره صفویه از مناطق آباد محسوب می شده و دارای بناهای عام المنفعه زیادی بوده، به نظر می رسد، بنای یخچال نیز در همان دوره ساخته شده است. در سالهای اخیر و به همت اداره كل میراث فرهنگی استان مرمت هایی در سقف و دیواره های شرقی، شمالی و غربی بنا انجام گرفته كه این مساله در ماندگاری و استحكام بنا بسیار موثر بوده است. این اثر كه در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۹۴۲۱ بعنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، در فاصله پانصد متری روستای چورس، غرب قلعه كوچك و شمال شرقی «قیرمیزی مسجد» واقع است و جهت آن شمالی ـ جنوبی است، این یخچال طبیعی در زیر خاك مدفون است. با توجه به شواهد و قراین اثر تاریخی یخچال «الغ بیگ» در تكاب و موقعیت بسیار مشابه هر دو اثر كه نزدیك به قلعه و مسجد هستند، در خصوص كاربرد آن اینگونه می توان توضیح داد كه برای تأمین یخ ساكنان قلعه در گرمای تابستان، یخ را از ماه های سرد سال ذخیره می نمودند.
بویوك قالا و كیچیك قالا
یكی دیگر ازآثار باستانی چایپاره و روستای چورس قلعه ای است به عظمت تاریخ كه در قسمت جنوبی شهر قره ضیاءالدین و شرق چورس قرار دارد و شكوه وعظمتش از دیر باز توجه افراد زیادی را به خود جلب كرده و جهانگردان و تاریخ نگاران متعددی در نوشته هایشان این قلعه را توصیف كرده اند. این قلعه از چندین قسمت ساخته شده بود ولی شاید بتوان مهمترین آنها را به ساختمان اصلی قلعه و قلعه كوچك معطوف كرد. تاریخ ساخت قلعه چورس به دوره تیموریان می رسد و افسانه ها و داستان های محلی از وجود راهی زیر زمینی بین این قلعه، قلعه بسطام، تپه ماران و تپه كسیان حكایت دارند. از این قلعه كه در گذشته بنام های چورس، كورس و... معروف بوده، درحال حاضر آثار كمی باقی مانده و از یك طرف عوامل طبیعی و از طرفی دیگرعوامل انسانی (حفاران غیر مجاز) از بین رفتن كامل آن را تسریع می بخشند. قلعه بزرگ چورس مربوط به سدهٔ ۷ ه.ق است و این اثر در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۱۶۹ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. طبق كتابهای نوشته شده این قلعه به نخجوان نزدیك است و دو هزار سرباز و دوازده نفر سر كرده در این قلعه نگهبانی می داده اند. قلعه دربالای تپه ای واقع شده كه قلعه ای مخمس شكل است و از بناهای اوزون حسن می باشد. ازحمله مرادخان رابع این قلعه خسارت های فراوان دیده و دیوار های آن رخنه دار شده است و درون قلعه غیر از جامع حسن پاشا عمارت دیگری نیز وجود دارد. لیكن در خارج قلعه قریب هزار خانه نوبنیاد و پانزده باب مسجد و چندین خان و دكان و كاروانسرا دیده می شود.
نقش صلیب
در داخل روستای چورس و نواحی اطراف آن قبرستان های مختلفی از ارامنه وجود دارد كه به مرور زمان بخش هایی از آنها تخریب شده است؛ بر روی بدنه صخره های اطراف روستا نقوش مختلفی از ارامنه از جمله نقش صلیب به فراوانی دیده می شود كه نشان از سكونت ارامنه در چورس بوده و احتمالاٌ در اثر درگیری های صورت گرفته در آن دوران و تسلط مسلمانان بر منطقه آثاری از آنها بجا نمانده است.
سنگ آسیاب چورس
یكی دیگر از آثار باستانی چورس سنگ آسیاب بزرگی است كه در نزدیكی «قیرمیزی مسجد» قرار گرفته و بیشتر آن در زیر خاك مدفون است. این سنگ آسیاب بسیار شبیه به سنگ آسیاب موجود در آسیاب كلیسای طاطاووس (قره كلیسا) چالدران می باشد. از این سنگ آسیاب حدودا سه عدد وجود دارد كه به طرز عجیبی در سه مكان مختلف چورس قرار گرفته اند.
سفر داغی
بلندترین كوه شهرستان چایپاره به نام "سفر داغی" با ارتفاعی بیش از ۴۱۲۵ متر از ارتفاعات روستای چورس به شمار می رود و برای كوهنوردی انتخابی مناسب است.
تپه آناقیزلی
اورارتو نام تمدنی است كه در غرب آذربایجان امروز، شرق آناتولی و شمال كردستان كنونی و اطراف دریاچه وان و ارتفاعات ارمنستان وجود داشت و ساكنان آن بخشی از نیاكان گرجی ها و ارمنی های كنونی بوده اند و از حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تا ششصد پیش از میلاد بر منطقه حكمرانی داشتند. هم اكنون این تمدن یكی از مهمترین تمدن های منطقه شمالغرب كشور به خصوص آذربایجان غربی به شمار می رود در این راستا سومین محوطه اورارتویی دنیا در قلعه بسطام قرار دارد. در روستای چورس نیز آثار تمدن اورارتویی بسیار است كه در این تپه آثار آن بدست آمده است. با آغاز نخستین فصل كاوش تپه آناقیزلی آثار باستانی هشت هزار ساله شامل ابزارهای سنگی از جمله تراشه سنگ و تیغه های سنگی از نوع گرانیت، چخماق و اكسیدین به دست آمد. سفال های قرمز و براق و سفالهایی منقوش متعلق به دوره اورارتویی در محوطه تپه آناقیزلی كشف شده كه بیانگر وجود شهری در این دوره و روستایی در دوره نوسنگی است. كوه صخره ای و باستانی زیبای آناقیزلی در ابتدای مسیر آسفالته چورس به سمت روستای بیگ درویش واقع شده است. وجه تسمیه آنا قیزلی وجود مادر و دختری است كه بر روی تخته سنگی به صورت بر جسته و تراشیده نقش بسته و در اثر ندانم كاری عده ای امروزه كاملا از بین رفته است. هنوز حفاری و مطالعه علمی از تپه آناقیزلی بطور رسمی از سوی كارشناسان انجام نشده است امید است با حفاری این تپه پرده از رازهای درونی آن برداشته شود. تنور سنگ در تپه آناقیزلی به اعتقاد كار شناسان میراث فرهنگی به عنوان انبار آذوقه مواد غذایی استفاده می شده است. تپه باستانی آنا قیزلی چایپاره در ۶۰۰ متری روستای چورس در زمینی به ابعاد ۴۰۰ در ۲۰۰ متر سال ۱۳۸۱ در ردیف آثار ملی به ثبت رسید.
ایشیق بولاقی
چشمه ای است طبیعی كه از دل صخره های اطرافش سرازیر شده و به غیر از آبیاری باغ های پایین دست، آب شرب اهالی نیز از آن تامین می شود. بولاق در تركی آذربایجانی به معنی چشمه و ایشیق به معنی روشنایی است. چشمه سالیان دراز جاری است و تاثیر خشكسالی ها (كه بیشتر چشمه های چورس و دیگر روستاها را خشك نمود) بر ایشیق بولاغی تنها پایین آمدن مقداری از آبدهی آن بود و گمان می رود كه چشمه ای كارستیك (در زمین های آهكی) باشد. در مقایسه با آب چاه های عمیق كه در مسیر طولانی نفوذ خود به اعماق زمین مواد معدنی زیادی را در خود حل می كنند و میزان ناخالصی این آب ها بالا می باشد آب چشمه ها جوان بوده و ناخالصی خیلی كمی دارند و هرچه میزان ناخالصی های آب كمتر باشد از نظر كیفیت شیمیایی آب سالمتری به شمار می رود. درخت های گردوی مسیر سرچشمه ایشیق بولاغی در روزهای گرم تابستان سایه دلنشینی برای استراحت و استفاده كنندگان از آب چشمه هستند. (در چشمه های كارستی آب در اثر تركیب با co2 هوا اسیدی شده و موجب انحلال بافت آهكی سنگ ها شده، و از طریق درزهای به وجود آمده آب نفوذ می كند در ادامه نیز مجاری گشادتری در اعماق زمین از به هم پیوستن حفره ها ایجاد می شود. هم چنین (حفره ها ی طبیعی سطح زمین) مناطق تغذیه نقطه ای محسوب می شوند، به علت مسیر مستقیم و كوتاه آب نفوذی (مثل چشمه های آبرفتی به صورت طبیعی از صافی شنی نمی گذرند) جهت مصارف شرب لازم است از فعالیت های آلوده كننده در منطقه تغذیه كننده چشمه جلوگیری بعمل آید.)
باغ زیبای مامال
این باغ در مسیر جاده مالرو واقع در انتهای جنوبی چورس به روستای خانقاه چورس و دامنه كوه قره تپه واقع شده است و با وجود خشكیدن درخت های زیادی از این باغ هنوز چشمه كم آب آن حیات نیمه جانی به درخت های باقیمانده ی (آلبالو، گردو، زالزالك و...) این باغ داده است. تعدادی درخت انجیر خودرو و وحشی نیز در گوشه ای از این باغ روییده است. صخره زیبای كرتنكللر (سوسمارها) در كمی بالاتر از درختچه های انجیر واقع شده است.
دامداماجا
شاید این باغ كه در امتداد دره ای واقع شده به خاطر آب كم چشمه آن كه از دل سنگ های آهكی بالای دره حالت چكه ای دارد دامداماجا نام گرفته و تنها توانسته درخت های مسیر رو به پایین دره را سیراب كند. این باغ زیبا در دره پایین قلعه های تاریخی چورس قرار دارد.
باغ سفر گورنمز
گویا زمانی از كوه سفر داغی این باغ را به خاطر انبوه درخت هایش نمی توانستند ببینند و اكنون تنها نامی از باغ مانده و با آب چشمه (یا قنات) موجود باغ های نوپای پایین دست آبیاری می شود. حوضچه آب و مناظر اطرافش برای كسانی كه دنبال گوشه ای دنج هستند مكانی مناسب می باشد. این مكان در ابتدای جاده مالرو یی قرار گرفته كه از پل ورودی روستای چورس شروع و به سمت روستای قنات میرزاجلیل ادامه دارد. حوضچه آب كهریز (قنات) دیگری در ابتدای جاده خاكی (اورتا یولو) واقع در سمت چپ پل جاده ورودی چورس قرار دارد كه چشم انداز زیبایی با نیزارهای خود ایجاد كرده است.
موقعیت مكانی
روستای چورس در چهل و هفت كیلومتری شمال خوی از مسیر جاده قدیمی خوی-قره ضیاالدین و در شش كیلومتری جنوب شرقی شهر قرهضیاالدین مركز شهرستان چایپاره، در دامنه شمالی سلسله كوههای موسوم به «سفر داغی» و «قره تپه» واقع شده است.
