این مسجد كه به نامهای مسجد پیر بالا، مسجد امام ومسجد بازارشناخته میشود، یكی ازمستندات باستانی بودن منطقه ی مرند را می ر ساند چراكه گواهی است از طوفان نوح ودفن همسر حضرت نوح دراین شهر، یعنی حداقل پنج هزار سال پیش شهر مرندی وجودداشته كه حضرت نوح به آن وارد شده ودرنهایت همسرش را دراین شهر دفن نموده است.
این مسجد در مركز بازار مرند واقع شده در ابتدا بقعه گنبد بوده‌است. مكان اصلی بقعه در اولین شاه نشین جنوب غربی مسجد واقع بوده است واحتمالاً محل دفن همسر نوح نبی بوده است . عبدالرحیم كیا مى نویسد: (مطابق نوشته هاى تورات مادر حضرت نوح در این مكان مدفون است) در روایات باستانى ارامنه آمده است كه خود حضرت نوح در این مكان مدفون است. ولى سیاحان معروف جملى كاررى و تاورنیه نوشته اند قبر زن حضرت نوح را در این مكان مى دانند.
مسیحیان باین مكان احترام خاصی قائل بوده وبه زیارت آن می آمده اند (همانطوریكه مسلمین، همسران حضرت محمد(ص) را ام المومنین میدانند. مسیحیان ارمنی هم از روی ارادتی كه به حضرت نوح وهمسر او داشته ودارند همسر اورا مادر می نامند وحتی گفته می شود نام مرند (مانر)و(ماتر) بعنوان مادر است كه در اثر كثرت تلفظ به مرند تبدیل شده است.) پس ازتبدیل این مكان به مسجد نیز، مسیحیان به جهت احترام به عقاید مسلمانان نوار پارچه سفید طولانی تهیه می كردند و از جلو بالكن تا مكان بعقه روی حصیرهای مسجد، (همچون راهرو باریكی) پهن می كردند و پس از زیارت، پارچه را جمع كرده به مجاور مسجد هدیه می دادند.
موریس دو كوتز بوئه كه اهل آلمان بوده و در معیت سفیر كبیر روسیه در سال 1817 میلادی (حدود 190 سال قبل) در زمان حكومت فتحعلی شاه از ایران دیدن كرده در كتاب خود بنام مسافرت به ایران می نویسد: .«... ارامنه، قصۀ معمولی خودرا در موضوع مرند هم ذكر می كنند. بدین نحو كه می گویند، اعقاب حضرت نوح در این شهر سكنی داشته اند و زن آن حضرت هم در این شهر مدفون است، مسلمین نیز در نقطه ای كه می گویند مدفن این حضرت است مسجدی بنا كرده اند كه دیوارهای آن بر طبق قوانین اسلامی ساده و بی آرایش ساخته شده ومعلوم نیست كه خیلی جدید باشد ، موقعیكه این مسجد ساخته شده كسی نمی دانسته قبر زن نوح نبی كجا است و اگر ارامنه آن را حدس می زدند فعلاً قریب چهل سال است كه خداوند محل حقیقی آن را به طریق اعجاز به مردم شناسانده ، بدین ترتیب كه در ضمن زمین لرزه ای ، سنگ قبری در زمین ظاهر شده و دوباره در همان شكاف پنهان گردیده دو نفر ملا كه یكی از آنان هنوز حیات دارد با عده ای از مردم شاهد این قضیه می باشند.
در مسجد بازار جمعا سه عدد كتیبۀ مرمری وجود دارد كه با خط زیبایی نوشته شده است.
آنطور كه از كتیبه های سه گانه مسجد بر می آید ساختمان فعلی مسجد در سال 1268 هجری قمری بر روی بقعه در هم كوبیده شده و یا تعمیرات اساسی شده است . مساحت فعلی مسجد حدود 600 متر مربع است.
یكی از این كتیبه ها در بالای محراب قرار دارد و دو كتیبه دیگر در چایخانه و بالای سر در وردودی اصلی مسجد جای گذاری شده است.
درروی كتیه بالایی چایخانه كه در حدود 35×45 سانتیمتر است سه بیت شعر نقر گردیده است در بیت سوم نوشته شده است:
هزار و دو صد شصتهشت اینچنین زهجرت گذشته نهادیم این
و در پائین آن اضافه شده :(من كلام علی بن هادی الحسن 1268)
دیگری كتیبه ای است كه در حدود 50×60 سانتیمتر اندازه دارد. بر اساس این سنگ نبشته، تعمیر اساسى آن در سال ۱۲۶۸ هجرى قمرى صورت گرفته است. متن سنگ نبشته بزبان عربى است و ترجمه آن چنین است:
(این مسجد شریف به طورى كه بین مردم مشهور است، قبر مادر نوح در آن واقع شده است. به مباشرت شیخ على مرندى شاگرد مشایخ بزرگ محمد حسین صاحب الفصول و شیخ ازهد صاحب مفاخر و زبده اوائل و اواخر شیخ مرتضى سلمه الله در تاریخ ۱۲۶۸ ه.ق تعمیر یافت) از این تابلو بر می آید كه این مسجد توسط حاجی شیخ علی مجتهد مرند ی تعمیر كلی شده است. شیخ علی در سال 1310 هجری قمری در نجف وفات نموده است و از آن زمان یكی از اولاد ذكور این خانواده در اداره مسجد عضویت داشته ودارد. پوسیدگی های بیرونی دیوار و كف مسجد با سنگ های مخصوص را ه آهنی در سال 1372 هـ.ق تحت نظارت مرحوم حاجی میرزا محمد آقا (نجفی) تعمیر شده بود وتا این سال كه كف مسجد فقط حصیر پوش بوده وفقط در مراسم سوگواری كف مسجد با زیلو و جاجیم هائی كه از منازل آورده می شد وبعد جمع كرده می بردند، با مبالغ جمع آوری شده توسط این مرحوم كه مشهور بود كه پنابات های مسجد را بدهید مسجد هم تعمیر و هم مفروش زیلویی گردید .(پنابات = پناه آیاد = ده شاهی)
در سال 1355 شمسی سنگ فرش كف مسجد والحاق بالكن به فضای مسجد تحت نظارت حاجی سید خلیل آقا حسینی اقدام شد.
برای سنگفرش كردن كف مسجد حدود دو متر از خاك نمور كف مسجد بیرون ریخته شد تا نسبت به قیر گونی كردن پی ها و پایه های ستون ها اقدام شود .
در این خاكبرداری سه مورد اساسی به چشم خورده است:
1- پایه ستون ها توسط سنگ ها بزرگی كه با سرب به هم متصل شده اند به پای سنگ پی دیوار ها رسیده و با آنها جفت شده اند واین بر استحكام پی و ستونها افزده است (نوعی شناز تاریخی !)
2- كل كف مسجد پس از یك متر خاكبرداری به صدها قبر رسیده است كه استخوانهای آنها را جمع آوری و در گوشه ایی از مسجد، قسمتی نیز در گورستان شهر دوباره مدفون گردانیده شد.
3- موقع خاكبرداری پس از حدود دو متر به بعد به قبرهایی رسیده اند كه جنازه ها بصورت قبرهای (شامی) دفن شده بودند واز استخوانهای آنها فقط یك لایه نازك پودر كرم رنگ باقی مانده بود.
دفن شامی بدینصورت بود ه كه پس از گود برداری عمودی گور (تا رسیدن به خاك سفت ) كه حداقل دو متر عمق داشت قسمت جنوبی گودال را به اندازه جسد، بصورت افقی خالی می كردند ودر حقیقتت گور بصورت (L ال انگلیسی ) در می آمد . جنازه را درگودال افقی به پهلو قرار داده و به پشت آن چند كوزه شكسته ویا ترك دار (بصورت سرو ته ) می چیدند و سپس گودال را پر می كردند . در این نوع خاك كردن جنازه امكان بیرون آورده شدن جسد توسط حیوانات مرده خوار (مثل كفتار) كه گویا در مرند زیاد بوده است تقریباً منتفی می شد.
این مسجد داراى ۴ ستون سنگى ۱۲ ضلعى و ۹ گنبد آجرى زیبا است كه بنا به نوشته مورخان بر پایه هاى مسجد یا معبد قبلى كه در قرون دوم یا سوم هجرى وجود داشت ساخته شده است.
سابق بر این شمال مسجد را یك بالكن شرقی ، غربی تشكیل می داد كه در تعمیرات سال 1355 به فضای مسجد ملحق شد كه فعلاً فضای كفش كنی و نماز خانه و چای خانه مسجد را تشكیل مید هد.
قسمتی از حیاط و فضای متعلق به مسجد توسط دكان ها وبالكن احداثی دكانهای شمالی تصرف شده ست. ورودی اصلی مسجد توسط دو عدد در ضخیم چوبی كه در گوشه شمال شرقی و شمال غربی روبه بالكن قرار دارد تأمین می شده است.
این مسجد از معدود مساجد ایران و بخصوص آذربایجان است كه حدود اربعه آن را فضای آزاد تشكیل میدهد. 70-60 سال قبل چهار طرف مسجد همچون خندقی گود بود و با پلكان به مسجد راه داشت.
در سال 1370 شمسی نسبت به رو كار كردن نمای بیرونی مسجد با سنگ های كریستال و نیز تعویض پنجره های چوبی با پنجره های آهنی اقدام كردند كه متأسفانه این تعمیرات بر وجهة تاریخی مسجد اثر منفی گذاشته است و ضروری است كه برای عودت وجهة تاریخی مسجد این سنگ ها فرو ریزانده شوند.در تعمیرات سال 1370 شمسی ، به غیر از لطمه زدن ، به اصالت مسجد، بارو نما كردن سنگ كریستالی شاه نشین ها ی مسجد نیز برداشته شده است.