روزگاری نه چندان دور، آن زمان كه نه از رادیو و تلویزیون خبری بود و نه از روزنامه و مجله، در دوره ای كه حمام های خصوصی و دوش های آب گرم به منازل راه نیافته بود، «حمام های عمومی»، یكی از بزرگ ترین و موثرترین پایگاه های اجتماعی شهرها و روستاها بودند كه هم دارای ارزش بهداشتی و نظافتی بوده و هم رسالت یك شبكه اجتماعی به هم پیوسته و وظیفه اطلاع‌رسانی را بر عهده داشتند.
در ارتباطات انسانی، در كنار منبر و مسجد، از حمام ها به عنوان رسانه ای قدرتمند یاد می شود كه می توانست همه این وظایف را همزمان ایفا كند. ساختار، سبك، معماری، موقعیت قرارگیری حمام عمومی، خود یكی از اصول مهم در بافت شهری یا روستایی بود.
قدمت و تاریخچه
بنا به روایتی حمام بازار تسوج در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار از طرف مردم كوچه حصار با كمك آقا نبی، از مهاجرین و تبعیدی های شیراز به تسوج، در غرب بازار ساخته و یا بازسازی شده است. از نكات جالب توجه در مورد این حمام ، واقع شدن آن در كنار مسجد جامع تسوج است. از آنجایی كه تاریخ بنای این مسجد به دوران صفویه برمی گردد، با توجه به همجواری حمام با این مسجد و مجموعه ای كه از آن به نام بازار تاریخی تسوج یاد می شود، قدمت اصلی این بنا را نیز به دوران صفویه نسبت می دهند. در جنوب غربی بنا نیز قسمتی وجود دارد كه آجرها و سنگ های مربوط به آن، قدمتی هفتصد ساله را نشان می دهد و این امر گویای آن است كه این قسمت قبل از ساخت حمام، وجود داشته است.
ساختار
حمام بازار تسوج، همانند سایر حمام های تاریخی در پایین تر از سطح معابر پیرامون خود واقع شده، به گونه ای كه برای دستیابی به حوض ها و محل های استحمام، باید حدود ۳۰ پله را به طرف زمین حركت كرد تا به محل مورد نظر رسید. حمام یك ورودی مكعب مستطیل شكل دارد كه از بیرون حمام نیز قابل مشاهده است. در نمای خارجی نیز، دو گنبد بزرگ دیده می شود كه مربوط به فضاهای گرمخانه است. نمای داخلی بنا به لحاظ پوشش طاق و گنبدهای آن بسیار دیدنی و جالب است. بنا، پلانی مثلثی شكل دارد و تزئینات و مصالح خاص دوره صفوی (سنگ و آجرهای مخصوص) در آن به كار رفته است. هرچند بنا، تاسیسات معماری خاصی ندارد، اما قدمت و كاركرد خاص آن، از نظر مطالعات تاریخی اهمیت دارد.
آب این حمام، از طریق مخزن بزرگی كه در خارج از حمام قرار داشت گرم می شد. سوخت آن نیز در گذشته اغلب هیزم، ذغال و تفاله های حیوانی بود اما بعدها بیشتر ازگازوئیل و نفت سیاه برای روشن نگه داشتن كوره استفاده می شده است.
خزینه
خزینه تقریباً ابعادی به طول هفت متر، عرض چهار متر و عمقی معادل یك و نیم متر داشت. در گوشه ای از آن دیگ مسی بزرگ به نام «تیان» قرار گرفته بود كه هسته اصلی و مخزن گرم كننده خزینه بشمار می رفت. خار و گون در زیر این «تیان» آتش زده می شد و آب به تدریج گرم شده و قابل استفاده می شد. هر مشتری، یك بار در ابتدای حضور خود در حمام و یك بار در انتهای استحمام به درون این خزینه می رفت و به این ترتیب استحمام خود را به پایان می برد. هر روز یك یا دو بار، با جارویی ساخته شده از شاخه های زالزالك و كوزه ای، گل و لای و رسوبات ته خزینه تمیز می شد تا اندكی از كدر بودن آب و گل و لای ته نشین شده آن كاسته شود!
مسئول آتش زدن و روشن نگه داشتن این خزینه، نیمه شب به محل كار خود می رفت تا قبل از آمدن مشتریان بتواند آب را گرم كند.
در طی هفتاد سال گذشته، این بنا بیشتر بر مبنای «خزینه» كار می كرد تا اینكه در دهه چهل شمسی، و به دنبال لوله كشی های آب آشامیدنی، و با وجود برخی مخالفت های تعصبی، كم كم خزینه از این حمام بر چیده شده و به جای آن دوش های بهداشتی به كار رفته است. نحوه كار خزینه نیز برای خود داستان ها و روایت های متفاوتی داشت. سهامداران، مالكان و گردانندگان این حمام، روزانه خار و خاشاك و گون و هیزمی را كه برخی از شهروندان روزانه از دشت ها و صحراهای اطراف جمع آوری كرده بودند خریداری كرده به عنوان سوخت اصلی خزینه به كار می بردند. گفته می شود درآمد اصلی بیش از سی خانوار از محل فروش خار و گون به حمام بوده است. شكل و اندازه خزینه حمام بازار تسوج بسیار جالب توجه بود.
منبع آب
آب مورد نیاز خزینه از طریق یك رشته قنات به نام «خانقاه» به این حمام راه می یافت. یك تا دو ساعت در شبانه روز، آب این قنات از طریق جوی شهری و پس از پیمودن حدود یك كیلومتر، به حمام می رسید. با توجه به اینكه این جوی از مقابل مغازه ها و خانه های مسكونی رد می شد، زباله ها و فاضلاب شهری به این آب راه یافته و موجب غیربهداشتی شدن آب می شد. تا اینكه در سال ۱۳۳۳ به وسیله لوله های سفالی، مسیر قنات تا حمام كانال كشی شد تا از آلوده شدن آب در طول مسیر، جلوگیری شود. همانگونه كه ذكر شد چند سال بعد یعنی در حدود دهه ۱۳۴۰ استفاده از خزینه به دلایل غیربهداشتی بودن كلاً منتفی شده و از طریق لوله كشی های مجهز سیستم نمره راه اندازی شد.
استفاده از این حمام در طی چند دهه بعد از نصب سیستم جدید نمره، تا اواسط دهه هفتاد ادامه داشت تا اینكه به دلیل قدمت تاریخی بنا و نیز رواج حمام های خانگی، این حمام رونق گذشته خود را از دست داد. دیگر كمتر شهروندی برای استفاده از این حمام از خود رغبت نشان می داد بنابراین روشن نگه داشتن مخزن سوخت این حمام بزرگ برای تعدادی انگشت شمار از شهروندان، صرفه اقتصادی نداشت. هر چند كه در سال ۱۳۷۴ و همزمان با اجرای طرح لوله كشی گاز شهری به تسوج، این حمام هم از نعمت گاز بهره مند شد.
برنامه كاری و كاربری حمام
پیش از اینكه این حمام از رونق بیفتد، برنامه كاری ویژه و منظمی برای این حمام تعریف و اجرا می شد. معمولاً یكی دو ساعت قبل از طلوع آفتاب تا ساعت ۸ صبح، به آقایان و از ساعت ۸ صبح تا ۱۴ بعد از ظهر، حمام به خانم ها اختصاص داشت. از ساعت ۱۵ تا ۱۹ نیز دوباره شیفت آقایان بود.
چند دهه پیش، آن زمان كه هنوز در خانه ها، بحث حمام های خانگی و شخصی ایجاد نشده بود، این حمام یكی از بزرگ ترین و مهم ترین مراكز مهم تجمع شهروندان بود. همچنان كه مسجد و بازار به عنوان دو ساختار اصلی ارتباطات انسانی در گذشته به ایفای نقش می پرداختند، حمام «بازار تسوج» هم با قدرتی خارق العاده، وظیفه انتقال اخبار و تبادل اطلاعات بین شهروندان را ایفا می كرد. هنوز هم بزرگان و قدیمی های این شهر و منطقه از تاثیرگذاری تبادل اطلاعات و اخبار در این حمام به نیكی یاد می كنند.
از قول و قرارهای ازدواج گرفته تا مبادله خشكبار و سهام آب و محصولات كشاورزی در نشست های چند ساعته حمام صورت می گرفت. اخبار مربوط به وضعیت جسمانی، مالی افراد، مسافرت ها، زیارت ها، اتفاقات، رویداد ها و كلاً همه اخبار یك شهر و كشور در یك نصف روز بین دهها نفر و سپس به صورت شبكه‌ای و زنجیره ای بین هزاران نفر مبادله می شد، كاری كه شاید بتوان گفت امروز توسط رادیو و تلویزیون و شبكه های مجازی انجام می شود.
قسمت های مختلف حمام بازار تسوج:
حمام بزرگ بازار تسوج تقریبا از چهار قسمت كاملا مجزا و با ماهیت كاربری متفاوت تشكیل می شد.
قسمت اول ورودی حمام بود كه بعد از عبور از یك دالان فراخ به طول حدودا ده متر به راه پله ای می‌رسید كه فرد را به داخل حمام راهنمایی می كرد. تعداد پله ها در دوره های مختلف تفاوت كرده است. جالب اینكه ارتفاع این پله ها كه در حدود بیست پله بودند هم با پله های امروزی تفاوت داشت و تقریبا ارتفاع هر پله دو برابر ارتفاع پله های امروزی بود! این قسمت در هنگام خروج فرد استحمام كرده، نقش حساسی را بر عهده داشت و به نظر می رسد سازندگان اصلی و اولیه حمام به آن بیشتر اهمیت داده اند. این قسمت، در واقع وظیفه تنظیم تدریجی دمای بدن را بر عهده داشت تا به تدریج دمای گرم بدن فرد حمام كننده با دمای سرد بیرون متعادل شود و بعد از سازگاری نسبی فرد استحمام كننده از بیمار شدن وی جلوگیری شود.
قسمت دوم: بعد از عبور از این راه پله، به قسمت تعویض لباس می رسیم كه شامل سكوهای بزرگ تشكیل شده از تخت های چوبی یا سنگی و بتن است. هر فرد یك جای خالی را بر روی این تخت ها انتخاب كرده و لباس های خود را در آنجا تعویض می كرد. كفش ها نیز معمولا در زیر میز ها جای می گرفت. در ورودی این قسمت «حمامی» می نشست و پول استحمام را می گرفت. افراد متمول و دارای موقعیت اجتماعی بهتر و اشرافیان شهر معمولا در قسمت شاه نشین و بغل دست حمامی می نشستند و شهروندان عادی دورتر. در وسط این سالن بزرگ و درست در ورودی راهرویی كه افراد را به داخل حمام اصلی هدایت می كرد حوض بزرگ آب سرد قرار داشت كه افراد قبل و بعد از استحمام پاهای خود را داخل این آب می بردند تا دمای بدنشان به تدریج با فضای جدید سازگار شود.
قسمت سوم: بعد از عبور از یك دالان تنگ و باریك، كه در واقع برای جلوگیری از اتلاف گرمای داخل حمام به این شكل ساخته شده بود، به محوطه اصلی حمام می رسیم كه بسیار گرم بود و حمام كنند گان، آن زمان كه خزینه برچیده شده بود، گرداگرد حوض های كوچكی كه دارای آب گرم بود می نشستند و سرگرم شستن خود می شدند.
از جالب ترین رفتارهای اجتماعی كه بعدها به یك ضرب المثل تبدیل شد، مربوط به استقبال افراد نشسته از فرد تازه وارد بود. به این ترتیب كه به رسم ادب و احترام، پس از نشستن فرد تازه وارد، افرادی كه از قبل داخل حمام بوده اند با مشكفه (كاسه مسی یا برنزی كه با آن از داخل حوض ها آب بر می داشتند) آبی به سر و روی فرد تازه وارد می ریختند و به این ترتیب ورود او را خوش آمد گفته، با او طرح دوستی و مراوده و صحبت می ریختند. از آنجا كه این كار هیچ هزینه و زحمتی نداشت، از این نوع رفتار با عنوان «با آب حمام برای خود دوست و همكار گزیدن» یاد می كنند. عبارتی كه هنوز هم امروزه در محاورات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی از آن استفاده می شود!
قسمت چهارم: آخرین قسمت حمام به نمره ها و دوش های آب اختصاص داشت. افراد بعد از شستشوی كامل خود و در پایان استحمام بعد از عبور از چند پله دیگر به این قسمت وارد می شدند و در نمره های اختصاصی و انفرادی، به تعویض لباس زیر و پوشش خود با حوله های تمیز یا لنگ می پرداختند و از بعد از عبور از قسمت استحمام عمومی، به بخش تعویض لباس می رفتند.
در آنجا فرد حمامی با آبی خنك یا چای و بعدها با دوغ و نوشابه به استقبال افراد می رفت و «عافیت باشد و صحت وجود» می گفت!
پایان رونق و آغاز افول:
تقریباً از اواسط دهه هفتاد، این حمام متروك مانده و تعطیل شد. عدم توان سهامداران و مالكان برای اداره و نگهداری این حمام و هزینه های سنگین سوخت، آب و نگهداری سبب شد تا این بنای فعال تاریخی تعطیل شود.
همین امر سبب شد تا به بخشی از دیوارهای آن آسیب وارد شده و اعتبار خود را از دست داد. در حالی كه دو گنبد بزرگ آن كه همسطح خیابان اصلی شهر بود، همچنان خود نمایی می كرد. بالاخره سازمان میراث فرهنگی، ارزش تاریخی آن را تائید كرد و پیشنهاد داد كه این حمام به «موزه شهر» تبدیل شود. اما این وعده ها ره به جایی نبرد و بالاخره سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۹۰ گنبد های بزرگ و بیرونی حمام را تعمیر كرد تا جلوی تخریب آن گرفته شود اما برای مرمت دائمی آن اقدام خاصی صورت نگرفت.
مرمت گنبد های حمام، بینه و سربینه، طاق گهواره ای قنات، نمای جنوبی حمام و فضاهای شرقی حمام در بهمن ماه ۱۳۹۱ به پایان رسید.
در سال ۱۳۹۶ نیز با پیگیری های مستمر مسئولان و با تخصیص اعتبارات لازم، فاز دوم مرمت و بازسازی با همكاری میراث فرهنگی و شهرداری تسوج آغاز شده است.
مطالبه عمومی شهروندان این است كه با احیا و نوسازی این اثر تاریخی، ضمن زنده نگه داشتن نوستالژی دوران كودكی خویش، این اثر به یك سایت فرهنگی و تاریخی تبدیل شود تا با انتقال آثار قدیمی و اشیاء تاریخی شهر و منطقه به این بنا، به عنوان یكی موزه ارزشمند در معرض دید عموم شهروندان و گردشگران قرار گیرد.
افراد بسیاری برای اهداء برخی از اشیاء تاریخی و اسناد قدیمی خود و خاندان خویش كه هم اكنون در پستوی خانه های شهروندان خاك خورده و در حال نابودی است آمادگی خود را اعلام كرده اند و بدیهی است با مرمت و راه اندازی موزه شهر، آثار و اسناد ارزشمند بسیاری، زینت بخش این موزه خواهد بود.
