در سال های 1340 اكثر كبوترخانه ها در این شهر فعّال بودند. اكثر برج های كبوترخانه در این شهر از مصالح چینه و از خشت ساخته شده بودند كه هزینه كمتری برمی داشت، سه یا چهار متر اولیّه دیوار چینه بود اما بقیّه را با خشت درست كرده بودند چون انتقال چینه به بالا مشكل بود، ملات آن گل خاك رس بوده و با كاه گل نمای بیرونی و داخلی را زیبا می نمودند. در تمامی محلّات بناب و روستاها و در میان باغات، كبوترخانه ساخته شده بود. اراضی شهر به دلیل دشت زیبا و جریان رودخانه های پُر آب صوفی چای و نهر مهرآوا و قوبی چای و جویبارهای داخل شهر، آباد بود.
در صحراها بعضی از كشاورزان در سال دو نوبت كاشت و بر داشت می نمودند، مثلاً بعد از برداشت گندم، و یا بوستان خیار كه محصولات آن زود تر می رسید و تمام می شد، برای این كه زمین خالی نماند به جایش ترپ و یا هویج و ... می كاشتند و دو نوبت محصول بر می داشتند، این روش فقط به خاطر وجود كود كبوترخانه و یا كودهای طبیعی دیگر امكان پذیر بود كه باید زمین كشاورزی را با كود تقویت می نمودند تا حاصل برمی داشتند. برای تولید كود، كبوترخانه ها نقش زیادی داشتند. از كبوترخانه ها كود زیادی برداشت می نمودند، از آن برای كشاورزی خودشان استفاده میكردند، و اضافه آنرا می فروختند و از عایدات آن ضمن بهره برداری، كبوترخانه را احیاء و مرمّت و نگهداری می نمودند.
باغداران اكثراً از كود و فضولات كبوترخانه استفاده می نمودند و یا به زیر درخت مو، خاك دیوار كهنه می دادند، سال های سال این دیوارها در اثر تابش نور آفتاب تقویت شده بود، الان هم این روش كود دهی در شهر میان كشاورزان سنتی متداول است، كسانی كه بوستان خیار محلّی و هندوانه و خربزه می كاشتند، كود انسان را با خاكستر تنور نان خانگی مخلوط می نمودند و بعد ازكود شدن به بوستان می داند.
پیدایش و رواج ارزان كودهای شیمیایی، خشك شدن آب رودخانه ها و جویبارها، ورود ماشین آلات و ایجاد سر و صدای مزاحم، عدم آسایش كبوتران و سمپاشی بی رویه درختان و تخم های علوفه رها شده در زمین كه سفره تغذیه كبوتران بود، و شكار كبوتران با تفنگ شكاری شبانه باعث فراركبوتران و تخلیه كبوترخانه ها از كبوتر شد.
در قدیم برای جلوگیری از صید كبوتر و فراری ندادن كبوتر از كبوترخانه، این اعتقاد و باور وجود داشت كه كبوتر سمبُل صلح و دوستی بوده و مقدس است، حتی كبوتر را به حرم امامان راه دادند، تا مردم اعتقاد به مقدس بودن او داشته باشند، و بد یمن بودن صید آنرا را رواج می دادند تا مردم آزارشان به كبوتر و كبوترخانه ها نرسد، اصولاً جا افتادن این باور و اعتقاد به این كه كبوتر نماد صلح و دوستی است و اینكه در اكثر كشورها این باور وجود دارد، نشان می دهد كه كبوترخانه تاریخی بس طولانی دارد.
معماری كبوترخانه ها :
اولین مرحله در ساخت یك كبوترخانه بررسی موقعیت مكانی برای احداث آنست. اول اینكه كبوترخانه حتماً باید در كنار آب، كنار رودخانه ، جوی ، جلگه باشد. دوّم اینكه محلّ باید در یك فضای باز دور از سر و صدا باشد. هر نوع عملی كه باعث ترس و وحشت كبوتران گردد، باعث فراری شدن كبوتران از كبوترخانه خواهد شد.
به دلیل حفاظت از كبوترخانه و دانه دهی در زمستان، كسانی كه حیاط خانه شان بزرگ بود و به كود آن در كشاورزی نیاز داشتند در خانه هایشان كبوتر خانه می ساختند.
كبوترخانه ها به شكل مكعب، مكعب مستطیل، استوانه ای، چند وجهی به صورت تنها، یا چند قلو و یا چند تا در كنار هم ساخته می شدند (در ابعاد طول 14 الی 25 متر و عرض آن ها از 6 تا 10 متر و به ارتفاع 7 تا 10 متر. این ابعاد بستگی داشت به محلّ احداث كبوترخانه، نیاز مالك كبوترخانه به كود كبوتر و توان هزینه گذاری فرد، داشتن علاقه و انگیزه نگهداری كبوتر و مدیریت اداره آن)
نمای بیرونی كبوترخانه: گذاشتن یك درب كوچك برای ورود و خروج و برداشت كود و فضولات كبوتران بنام ( زبل Zbi و یا زغل Zeghl ) ، در بعضی از كبوترخانه ها راه ورودی از درب خارج كردن كود كبوتران جدا بود و تعبیه یك پنجره كوچك با سوراخ های كبوتر رو، به وسیله آجر و یا بوسیله چوب و یا با تنپوشه سفالی، برای عبور و مرور كبوتران، به ابعاد تقریبی 8×15 سانتیمتر و عمق 20 یا 30سانتیمتر.
كبوترخانه ها به خاطر تنوع معماری بسیار، شكل ، اندازه، تكرار موزون و هماهنگی آن ها با طبیعت و زیبایی های اطراف، به ویژه با سازه های اعجاب آور، هماهنگی درونی آن ها می توانند یكی از جاذبه های جهان گردی بشمار آیند.
كبوتر خانه امیرفرهنگی:
بعنوان نمونه ای از این كبوترخانه ها كبوترخانه امیر فرهنگی را میتوان نام برد. كبوترخانه امیرفرهنگی مربوط به اواخر دوره قاجار است و در بناب، خیابان شهید باهنر واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۲۸۴۳ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این بنا از سه طبقه تشكیل شده است كه طبقه بالایی به عنوان نگهبانی و طبقه وسطی برای نگهداری كبوتر و طبقه پایینی به عنوان خانه باغ مورد استفاده قرار می گرفت. در جنگ جهانی دوم توسط هواپیماهای جنگی روس به گمان اینكه این مكان یك برج دیدبانی برای پاسگاه نظامی است مورد هدف قرار گرفت ولی خوشبختانه آسیب جدی به آن وارد نشد. این بنا اكنون در وضعیت تخریبی قرار گرفته و اگر مورد مرمت قرار نگیرد به كلی نابود خواهد شد. می توان این برج را یكی از آثار منحصر به فرد استان آذربایجان شرقی در نظر گرفت. با توجه به یادنوشته های روی دیوار این بنا قدمت آن 112 سال تخمین زده می شود (سال 1280 ه.ش) این بنا اولین بار توسط حاج عباسعلی امیرفرهنگی به سال 1342 ه.ش مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و نیز در سال 1390 به درخواست وراث امیرفرهنگی اداره میراث فرهنگی اقدام به بازسازی اثر كرد و به همت مرحوم حاج عباسعلی امیرفرهنگی و اداره میراث فرهنگی این خانه باغ پا بر جاست و سالانه بازدید كنندگان زیادی از این اثر منحصر به بازدید به عمل می آورند.
پرورش طاوس همراه با كبوتر:
هنوز هم در برخی از مناطق بناب كبوتر خانه دایر است. حتی برخی مناطق در كنار كبوترخانه ها مكانهایی مشابه نیز برای پرورش طاووس احداث كرده اند.
