مسجد تاریخانه مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی دامغان است كه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یكی از بهترین نمونه‌های مساجد نخستین در ایران است. این بنا در حال حاضر متروك و تا حدودی مخروبه است ولی آنچه از آن باقی مانده عبارت است از ۲۶ ستون مدور كه با آجرهایی به طول ۳۵ و عرض ۳۴ و ضخامت ۷ سانتی‌متر ساخته شده و به نام چهل ستون معروف است. محیط هر ستون در حدود ۵ متر و ارتفاع آن از سطح زمین تا محلی كه طاق‌ها بر آن متكی است، ۲/۸۴ متر و تا پشت‌بام ۶ متر می‌باشد. طاق‌های این ساختمان به مرور زمان فرو ریخته ولی چندین سال قبل به همت میرزاآقا عاملی؛ واعظ دامغان از محل وجوه جمع‌آوری شده از مردم شهر، با خشت خام بر طاق‌های مزبور سقف زده‌اند كه هم‌اكنون باقی و پابرجا است. در سمت غربی مسجد بین ۶ ورودی و طاق، یك ورودی و طاق بزرگ‌تری به طول ۱۴/۱۲ متر و عرض ۵/۰۲ متر وجود دارد كه آثار محراب و منبر مسجد در این قسمت دیده می‌شود. عرض هر یك از شش ورودی یا ایوان كه در طرفین ورودیِ وسطی واقع شده‌اند ۶/۳۶ متر است. صحن مسجد تقریباً مربع شكل و به طول ۲۷ و عرض ۲۶ متر می‌باشد. در شمال مسجد تاریخانه، مناری وجود دارد كه با آجر ساخته شده و ارتفاع آن در حال حاضر ۲۶ متر است و ۸۶ پله از داخل دارد. محیط آن در پایین در حدود ۱۳ متر بوده و به نسبت ارتفاع منار از سطح زمین، از محیط آن كاسته می‌شود به طوری كه محیط آن در بالا به ۶/۸ متر می‌رسد. این منار سكو ندارد و نقوشی از آجر روی آن وجود دارد كه به منزله نما و تزئین منار محسوب می‌شود. در ارتفاع ۱۰/۵ متری كتیبه‌ای از آجر به عرض ۱/۳۰ متر وجود دارد كه با خط كوفی است عبارتی روی آن نوشته شده است كه فقط «الامیر السید الاجل» خوانده می‌شود. آجرهایی كه در ساختمان داخلی به كار رفته به قطر ۴ تا ۴/۵ سانتی‌متر و به طول و عرض ۲۲ سانتی‌متر و آجرهایی كه در تزئینات خارجی مصرف شده به طول ۱۷/۵ و عرض ۱۷ و قطر ۳/۵ سانتی‌متر می‌باشند. ارتفاع این منار در قدیم بیشتر بوده و گویا در اثر زلزله قسمتی از بالا و كلاهك آن فروریخته است. بانی این منار بختیار بن محمد؛ حاكم ایالت قومس (سمنان قدیم) می‌باشد كه و منوچهری دامغانی نیز در شعرهایش به مدح وی پرداخته است. همچنین منار مسجد جامع سمنان نیز از بناهای وی به شمار می‌رود.
براساس تحقیقات صورت گرفته توسط اداره كل باستان‌شناسی این بنا قبل از تسلط اعراب بر ایران، آتشكده بوده و اسلوب ساختمان آن نیز به سبك بناهای دوره ساسانیان می‌باشد كه در قرن دوم هجری قمری به مسجد تبدیل شده است.
در خصوص وجه تسمیه مسجد تاریخانه گفته شده است كه «تاری» به معنای خدا می‌باشد بنابراین «تاریخانه» به معنای خدای خانه (خانه خدا) می‌باشد. از آنجا كه این بنا در ابتدا آتشكده بوده است، پس از تسلط اعراب «ناری‌خانه» خوانده می‌شده كه سپس به «تاریخانه» معروف شده است. بر اساس نظر آندره گدار كه در جزوه جغرافیای تاریخی دامغان تألیف اقبال یغمایی نقل شده است، این مسجد را «مسجد چهل ستون» نیز می‌نامند. این رقم اغلب در ایران به معنی آن نیست كه حتماً چهل ستون داشته باشد بلكه به معنی ستون‌های متعدد آن است.
ستون تاریخانه
در مسجد تاریخانه ستون‌هایی مدور قرار دارد كه با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ و ۷ سانتی‌متر ساخته شده و به نام «چهل ستون» معروف است. تعداد ستون‌ها ۲۶ عدد می‌باشد كه ۱۸ ستون آن در یك طرف و ۵ ستون در سمت دیگر و ۳ ستون در مقابل قرار گرفته است. محیط هر ستون در حدود ۵ متر و بلندای آن از سطح زمین تا محلی كه طاق‌ها برآن استوار شده است ۲/۸۴ متر و تا پشت بام ۶ متر می‌باشد. طاق‌های این ساختمان با گذشت زمان فرو ریخته بوده كه از محل وجوه جمع‌آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق‌های مزبور سقف زده‌اند.
محراب تاریخانه
در سمت مغرب مسجد بین ۶ دهانه و طاق، یك دهانه و طاق بزرگ‌تری به طول ۱۲/۱۴ متر و عرض ۰۳/۵ متر وجود دارد، كه آثار محراب و منبر مسجد در این دهانه دیده می‌شود عرض هر یك از شش دهانه یا ایوان كه در طرفین دهانه وسطی واقع شده‌اند ۳۶/۶ متر است. صحن مسجد تقریباً مربع شكل و به طول ۲۷ و عرض ۲۶ متر می‌باشد.
ستون تاریخانه
در مسجد تاریخانه ستون‌هایی مدور قرار دارد كه با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ و ۷ سانتی‌متر ساخته شده و به نام «چهل ستون» معروف است. تعداد ستون‌ها ۲۶ عدد می‌باشد كه ۱۸ ستون آن در یك طرف و ۵ ستون در سمت دیگر و ۳ ستون در مقابل قرار گرفته است. محیط هر ستون در حدود ۵ متر و بلندای آن از سطح زمین تا محلی كه طاق‌ها برآن استوار شده است ۲/۸۴ متر و تا پشت بام ۶ متر می‌باشد. طاق‌های این ساختمان با گذشت زمان فرو ریخته بوده كه از محل وجوه جمع‌آوری شده از مردم شهر با خشت خام بر طاق‌های مزبور سقف زده‌اند.
