بالاكوه (شهر و روستاهای مجاور آن)
شیب كوه (منطقه ی بین سنان وگَرِبیگون)
ششده و قره بلاغ
نوبندگان
با گذشت زمان و در اثر تقسیمات بعدی كشوری از وسعت این شهرستان كاسته گردید و هم اكنون وسعت این شهرستان 4205 كیلومتر مربع بوده كه حدود 4/3 از مساحت استان فارس را شامل می گردد . شهرستان فسا از حیث وسعت در بین 19 شهرستان موجود استان فارس مقام چهاردهم را داراست و بر اساس تقسیمات اداری و سیاسی كشور دارای چهاربخش به نام های (مركزی ، ششده و قره بلاغ ، نوبندگان و شیبكوه) ـ هشت دهستان به نام های (ششده ، قره بلاغ ، فدشكویه ، میانده ، جنگل ، صحرارود ، كوشك قاضی ، نوبندگان) و سه نقطه ی شهری به نام های (فســا ، ششـــده و زاهــد شــهر) می باشد و امروزه (1386) شه نوبندگان به شهر ارتقاء یافته است .
مركز این شهرستان ، شهر فسا بوده و بخش و دهستان جنگل بزرگترین و دهستان فدشكویه كوچكترین واحدهای سیاسی این شهرستان را تشكیل می دهند . شهرستان فسا با دارا بودن 192 روستای مسكونی در سطح استان فارس از نظر تعداد روستاهای مسكونی در بین 19 شهرستان مقام دوازدهم را داراست
از نظر مؤقعیت مكانی روستاهای شهرستان فسا می توان گفت كه7/68 در صد از كل روستاهای فسا در مناطق جلگه ای و3/32درصد در كوهستانها واقع هستند.
خصوصیات طبیعی فسا : شهرستان فسا از سطح دریا (خلیج فارس) به طور متوسط 1370 متر ارتفاع دارد و از نظر مورفولوژی (ریخت شناسی ) و زمین شناسی ناودیس بزرگی است كه ارتفاعات اطراف آن توسط طاقدیسها به وجود آمده و بطور كلی نزدیك به 40 در صد از وسعت شهرستان فسا دشت و بقیه كوهستانی است .
الف ) كوهستان : ارتفــاعــات شهرستان فســا دنباله ی رشته كوههای زاگرس با جهت شمال غربی ، جنوب شرقی هستند كه با ایجاد دهلیزها و مخروط افكنه در امتداد خود مراكز سكونتگاهی این شهرستان را بصورت متمركز (طولی ، میدانگاهی) شكل داده اند . مهم‌ترین ارتفاعات این شهرستان عبارت‌اند از :خرمن كوه در حدود 22 كیلومتری شمال غربی فسا با ارتفاع 3185 متر .
كوه گچ (قبله) در 14 كیلومتری جنوب غربی فسا با ارتفاع 2150 متر .
كوه درز در 33 كیلومتری جنوب شرقی فسا ( دهستان نوبندگان ) به ارتفاع 2121 متر .
قلات یاغی در 50 كیلومتری شرق فسا (دهستان ششده) به ارتفاع 2000 متر.
كوه تودج (توده) كه از تنگ كرم شروع و تا داراب امتداد دارد كه بلندترین نقطه ی آن 3155 متر ارتفاع دارد .
بجز این كوهها می توان به ارتفاعات : سلّــو ، كــلاه قاضی ، سه كنج ، حسین آباد ، بر آفتاب ، كمرزرد ،كلّه خرسی ، داراكوه ،زیتونك ، گــّر ، بدنه شیر و خمار سنان اشاره كرد .
از نقطه نظر جنس وپوشش گیاهی كوهها می توان گفت غلبه با سنگهای آهكی و گچی است و درارتفاعات بیش از 2000 متر درختان اُ رسْ (ســروكوهی = وُهــلْ ) پوشیده و دركمتر از این ارتــفاع ، درختان پسته ی كوهی (بنه) ، بادام كوهی (الوك) و زالزالك (كیالك )وجود دارند كه از فرسایش خاك وافزایش سرعت آب وایجاد سیل در ارتفاعات جلوگیری می كند .
ب ) دشت : دشتهای شهرستان فسا كه از آبرفت های دوره ی كواترنری پوشیده شــده اند ، نسبتاً هموار بوده و پستی و بلندی چندان زیادی ندارند . ارتفاع این دشتها در هیچ نقطه ای كمتر از 1100 متر نیست و شیب آن حدود یك الی سه درصد می باشد .
مهمتــرین دشتهــای این شهرسـتان عبارتنــد از : دشت فســا ، دشت نوبندگان ، دشت ششده و قره بلاغ ، دشت گــّربایگان (به معنی سرزمین برهنه و یا محل كوه گـّر) ، دشت میان جنگل و دشت شیبكوه .
لرزه خیزی : بر اساس آمار و اطلاعات ، زمین لرزه های به وقوع پیوسته در منطقه ی فسا در قرن بیستم ، بالغ بر 9 مورد است كه همگی پیش از سال 1967 میلادی ( 1364 هجری شمسی) رخ داده اند . كانون عمقی تمامی زمین لرزه های رخ داده با بزرگی 5/3 الی 5 درجه در مقیاس ریشتر در اعماق كمتر از 44 كیلومتری قرار داشته و بطور كلی با در نظر گرفتن اطلاعات موجود تاكنون در منطقه ی فسا زمین لرزه مخّربی اتفاق نیفتاده و منطقه (فسا ـ استهبان ) نسبـت به سـایر مناطـق استان فارس از استعداد لـرزه خیزی پائینی برخـوردار است . ودر صـورت بروز زلــزلـه ، خطر زلزله در سمت شمال و شرق شهرستان فسا كمتر از نواحی جنـوبی و غـربی آن اسـت . بـه عبارت دیگر از طرف شمال و شرق هر چه به سمت جنوب و غرب برویم به میزان استعداد خطر زلزله خیزی آن نواحی افزوده می گردد
خصوصیات اقتصادی : بررسی وضع و ساختار اقتصادی شهرستان فسا بر اساس گروههای عمده ی فعالیت نشانگر آن است كه نیروی فعال و شاغل جامعه به ترتیب در بخش‌های كشاورزی ، خدمات و صنعت مشغول به فعالیت می باشند كه در این میان ، شهرفسا در سطح شهرستان دارای كاركرد و نقش خدماتی ، بازرگانی است . در بعد فعالیت كشاورزی به عنوان اصلی ترین فعالیت مردم این منطقه ، وسعت اراضی آبی این شهرستان بالغ بر 50450 هكتار ، اراضی دیم 6536 هكتار و باغات آن 2696 هكتار ( 1950 هكتار مركبات و 746 هكتار درختان هسته دار و دانه دار ) می باشد .
شهرستان فسا دارای 91 رشته قنات و چشمه و 1793 حلقه چاه می باشد و از نظر تولیدات كشاورزی باید گفت این شهرستان به لحاظ تولید گندم در واحد سطح (هكتار) ‹‹ مقام اول ›› را در سطح استان و كشوربه خود اختصاص داده و بدین لحاظ به آن‹‹ شهرگندم ›› لقب داده اند .
از نظر تولید محصولات زراعی نظیر پنبه ، ذرت و گوجه فرنگی شهرستان فسا بالاترین عملكرد را در سطح استان داراست . در شهرستان فسا زنبورداری و مرغداری رایج است و دامپروری به صورت سنتی و صنعتی (مدرن) انجام می پذیرد كه دامهای عمده ی آن را بز ، گوسفند و گاو تشكیل می دهند .
شهرستان فسا مقداری از محصولات زراعی و باغی ، صنایع دستی خود را به استان‌های همجوار و كشورهای حوزة خلیج فارس صادر می نماید . (آمارها مربوط به سال 1381 است)
صنایع ـ معادن : شهرستان فسا به لحاظ آنكه از مناطق مهم كشاورزی استان فارس محسوب می گرددو از نظر صنعتی در حدود 500 واحد صنعتی در شهرستان فسا فعال بوده كه صنایع غذایی در این شهرستان از رشد و گسترش مطلوبی برخوردار بوده اند . مهم‌ترین واحدهای صنعتی غذایی كه در شهرستان فسا فعالیت دارند عبارت‌اند از :كارخانة قنــد فسا كه توسط كمپانی بـوكاو ولــف آلمان در سـال 1333 به بهره برداری رسید و به همراه كارخانة الكل سازی كه در سال 1335 تأسیس گردیده از قدیمــی ترین كارخانجات این شهرستــان به شــمار می آیند . به غیــر از آنهـا می تـوان از كــارخانه های تـولیـــد شیر پاستوریزه و محصـولات لبنی ، ذرت خشك كنی ، یخ سازی ، آردسازی ، تولیــد رب گوجه فرنگی ، ماكارونی سازی و … در دسته صنایع غذایی نام برد .
از دیگر گروههای صنایع كه در شهرستان فسا وجود دارند می توان به صنایع ریسندگی (تولید لباس و پوشاك و جوراب بافی ) ، كارخـا نه پنبــه پاك كنی ،كــارگاه تــولید كفـــش چرمی، صنایع فلزكاری (تراش فلزات ، ذوب فلــزات ، تهیة ادوات كشاورزی ، مخـازن، مصـنوعات آلــومینیومی ، ریختــه گری ) ، صنایع كانی غیر فلزی ( سنگبری ، آهك پزی ، تولید شن و ماسه ، موزائیك سازی ، تولید بلوك سیمانی ، تولیدسقف سبك ، آجر پزی و گچ سازی و … ) اشاره نمود .
براساس نقشه های ژئو فیزیك هوایی و نقشه های شركت ملّی نفت ایران آثاری از كانسارهای فلزی در این شهرستان مشاهده نمی شود لذا فعالیتهای معدنی به كانسارهای غیر فلزی محدود است . در بخش معدن ، شهرســتان فســا دارای معادن فعال سنگ آهك (زیتونك) ، سنگ گچ ( غرب شهر فسا) ، شن و ماسه و معادن غیر فعال ( نفت ) می باشد .
صنایع دستی :در گذشته در شهرستان فسا مصنوعات بسیاری ساخته می شد كه از جمله پارچه های ابریشمی ، نخی و پشمی آن ( فسا شازی یا فسا ساری) شهرت زیادی داشته است و در دوران اخیر باید به پارچه هایی كه در فدشكوه به نام چادر شب یا چادر مَلـّه بافته می شد و به سفالهای مرغوب فسایی اشاره نمود
صنایع دستی و سنتی فسا عبارت‌اند : بافتن قالی ، قالیچه ،گلیم ،گبـّه ، حصیر ، رویة گیوه ، گیره و همچنین كوزه گری و … می باشد .
جمعیت :جمعیت این شهرستان بر طبق آخرین سرشماری در حدود 220.000 نفر بوده است .
بر اساس آخرین پیش بینی ها ، جمعیت شهرستان فسا در سال 1381 شمسی بالغ بر 213413 نفر بوده است كه از این تعداد 108444 نفر مرد و 104699 نفر زن می باشند . از كلِّ جمعیت شهرستان در همین سال تعداد 111895نفر در مناطق شهری و 101248 نفر در مناطق روستایی زندگی می كنند و شاخص میانه سنّی جمعیت 9/ 19 سال (/7/ 19مردان و 2/20 زنان ) و بیشترین تعداد از مردم شهرستان فسـا را افراد 15 الــی 49 سالـه (تعداد 116709 نفر) تشكیل خواهند داد . پیش بینی می شود متوسط نرخ رشد سالانه جمعیت در دوره زمـانی 80 ـ 1375 از 36/2 به 64/2 طــی دوره 85 ـ 1380 افزایش یابد و جمعیت شهرستان در سال 1385 به 235951 نفر برسد . جمعیت این شهرستان بر طبق آخرین سرشماری در حدود 220.000 نفر بوده است .
از نظر پراكنش جمعیت می توان گفت : در سال 1375 بین بخش‌های چهارگانه شهرستان فسا ، بخش مركزی با 26505 نفر و بخش نوبندگان با 12943 نفر جمعیت به ترتیب بیشترین و كمترین جمعیت شهرستان را در خود جای داده اند و در همین سال شهر فسا 81706 نفر ، ششده 6079 نفر و زاهد شهر 10495 نفر جمعیت را در خود جای داشته اند كه محتمل است این پراكنش جمعیت طی دهه 85 ـ 75 نیز تكرار گردد .
پیش بینی های جمعیت و نیروی انسانی شهرستان فسا در طی سالهای 85-80 :
بر اساس پیش بینی های انجام شده ، تعداد جمعیت شهرستان فسا از 183818 نفر در سال 1375 به 235951 نفر در سال 1385 افزایش خواهد یافت كه از این تعداد 120442 نفر مرد و 115509 نفر زن خواهند بود . از نظر ساختار سنّی در سال 85 13گروههای سنّی : كمتر از 15 سـال 4/33 و 49 ـ 15 سـال 8/55 درصــد و 59 ـ50 سال 3/5 و افراد بیشتر از 60 سال 5/5 در صد از كل جمعیت شهرستان را به خود اختصاص خواهند داد وبا افزایش میانه سنّی جمعیت به 7/21 به این ترتیب از یك سو با كاهش بار تكفّل و كاهش هزینه های مصرفی خانوار بنیه اقتصادی برای افزایش پس انداز تقویت خواهد شد و از سوی دیگر ، افزایش جمعیت بالقوه فعـّال از 111909نفر در سال 1380 به 131696 نفر در سال 1385 به معنای افزایش نیروی كار و نیاز به فرصت های شغلی در آیندة بسیار نزدیك خواهد بود و این امر یكی از چالش های اقتصادی شهرستان را شكل خواهد داد .
نژاد مردم :در اصطلاح علمی ، انسان‌هایی كه از لحاظ نسب ، خصوصیات ظاهری ( رنگ مو، رنگ پوست ، برش عمومی نیمرخ ) خصـایص و اشكال مختلف ساختمان بدنی و جسمی با هم شباهت دارند دریك گروه نــژادی قرار می دهند . از دیدگاه جامعه شناختی و جغرافیا ی ملل، امروزه تصور ذهنی از نژادكاملاً خالص داشتن مقرون به حقیقت نیست و در واقع چنین نژادی یافت نمی شود . شهرستان فسا به دلیل قدمت چند هزار ساله ، موقعیت جغرافیایی و مكانی ، مهاجر پذیری و هجوم مهاجمان ، از دیر باز محل زندگی اقوام مختلف آریایی ، سامی ، ترك و … بوده و بدین لحاظ از تنوع نژادی برخوردار گردیده است . بطور كلی امروزه شهرستان فسا در گسترة جغرافیایی خود پذیرای اقوام و نژادهای زیر می باشد :
ـ نژاد سفید : شعبه های هند و ایرانی و سامی
ـ شعبه هند و ایرانی
با آنكه آثار و ابنیه مكشوفه در كاوشهای باستان شناسی نشانگر وجود اقوامی بومی در این شهرستان قبل از ورود آریائی ها (پارسها) می باشد ، ولی متأسفانه از خصوصیات نژادشناختی آنان اطلاعاتی در دست نیست.برخی محققان و باستان شناسان بر این عقیده اند كه هم زمان با ورود آریایی ها به فارس قسمتی از طایفة پاسارگاد با حضور در این منطقه بر اقوام بومی فسا چیره و با سكونت در این محل منشأ نژادی برخی از فسائیان امروز را بوجود آوردند . به عبارت دیگر برخی از ساكنین امروز این شهرستان آریایی نژاد بوده و همچون دیگر مردم فارس دارای اندامی متوسط و رخساری سفید (گندمگون) می باشند .
ـ شعبه سامی : پس از ظهور وتوسعه سرزمینی اسلام ،گروههایی از طوایف عرب شبه جزیرة عربستان و عراق به فارس وارد شدند و در كنار شهـرها و مراكز حكومتی آن سكنـی گزیدند از جمله ی این اعــراب طوایف شیبانی ، جبـّاره (كوچی) و باصری بودند كه شهرستان فسا را به عنوان منطقه ی قشلاقی خود بر گزیدند . این طوایف مانند سایر اعراب به شعبــة سـامی از گروه نژادی سفید تعلق دارند . طوایف عرب فارس بعد ها ودر دوره قاجاریه توسط قوام الملك شیرازی به همراه طوایف: اینـالو ، بهـــارلو، نفــر و باصــری ، ایل خمسه ( پنجگانه ) را تشكیل دادند و لذا به عرب خمسه مشهور شدند .در دوره پهلوی این طوایف پس از مدتها كوچروی به اجبار و برخی نیز به اختیار یكجا نشین گردیدند . امروزه اكثریت جمعیت برخی از روستاها و برخی از محلات شهر فسا را مانند حیدر آباد ، مهدیه ،كوی سلمان ، دهكدة طالقانی و … را اعراب به خود اختصاص داده اند .
تیره های مختلف عشایر طایفه ی عرب كه اكثریت آنها در شهر فسا و بخش‌های تابعه اسكان یافته به شرح زیر هستند :
لبردانی ، لبوشرف ، عزیزی ، بهلولی ، فارسی ، آل سعدی ، میركی ، ولیشاهی ، پیرسلامی ، عبدالرضایی ، علیمرادی ، لُر ، شیری ، كوچی ، مزیدی ، عرب ، قوهستانی ، چگنی ، محمد رضایی و هندی .
این تیره ها از بنكوهای ( زیرتیره ها ) مختلفی تشكیل شده اند كه برخی از آنها عبارت‌اند از :
صبوری ، كریم داری ، ناشی ، بهرامی ، جاویدی ، سلیمی ، بیژنی ، صفرخانی ، قاسم خانی ، محمدرضایی ، قنبری ، ولی خانی ، شاهسوند ، اولاد ثانی ، اولاد نوروز ، ادهمی ، اولاد حسینی ، سدهی ، خلج ، هاشم خانی ، شیبانی ، شیرازی ، نظری ، عاشوری ، رمضان لی ، كله خوشی ، چكن آجلی ، محمودی ، بدوی .
و هنوزگروهی اندك ازعشایر طایفة عرب در مناطق مختلف شهرستان فسا به صورت كوچرو و نیمه كوچرو زندگی می كنند ، مانند مناطق شیبكوه ( احمد آباد ، چاه قوچ ، پشت چك ، حسین آباد) ، نوبندگان ( بیخی دراز ـ آب گرم ـ شوراب ) ، ششده ( زنگنه ) و در مناطـق مركزی فسـا ( دودج آباد ـ چاه پهن ـ زیتونك ـ شرق كهنكویه ـ گردنه ی بارشلو ـگودبنه و … )
بجز دو شعبه ی نژادی هند و ایرانی ( آریایی ) و سامی ( اعراب ) از نژاد سفید كه در فسا ساكنند می توان به حضور اقوام لُر نیز در این شهرستان اشاره نمود . توضیح آنكه در دوران فرمانروایی كریم خان زند ، وی گروهی از طایفة چهارلنگ بختیاری به نام « لرنوتركی » را در منطقه ی تنگ كرم و روستای كنكان از بخش شیبكوه سكنی داد ، كه بعد از وفات كریم خان علی رغم بازگشت مردمان این طایفه به منطقه اجدادی خود ، گروهی از آنان در فسا مانده و شغل كشاورزی اختیار نمودند . این افراد بزودی در فرهنگ بومی فسا مستحیل گردیده به نحوی كه امروزه كمتر اثری از فرهنگ و زبان لُری در میان آنها باقی مانده است .
ـ نژاد سیاه :نوعی از نژاد سیاه با منشأ آسیایی دارای موهای مجعد ، بینی پهن ، لبهای كلفت ، از قدیم الایام در شهرستان فسا زندگی می كردند كه فسائیان به این مردمان كولو (بر وزن هُلو ) می گویند . كولوها در گذشته ای نه چندان دور دارای آداب ورسوم ، فرهنگ و از جمله رقص خاصی بوده اند كه امروز كمتر اثری از آن یافت می شود . از مراكز تجمع كولوها در زمان گذشته منطقة فیروزادمرد ( فیروز آزاد مرد ) بوده و در برخی از روستاها نیز محلاتی را به خود اختصاص داده بودند كه به محلة كولوها مشهور بودند .
از محققان خارجی دیولافوآ ضمن بررسی جمجمه های سیـاه پوستـان ایرانی ، این سیاهان را بازمـانـدگان سیاهان ساكن در نواحی جنوبی ایران دانسته و معتقد است این گروه نژادی در اثر مهاجرت و جنگها به مناطق دیگر كوچانیده شده اند . بسیار شایسته است كه محققــانی به امر جمـع آوری ، تـدوین و ثبت آداب و رســوم ، تاریخچـه و فـولــكــلور این انسـانهای شـــریف و سخت كوش اقدام و با انتشار آن گامی ارزشمند در راستای باز شناسی و تكمیل مطالعات قوم شناسی در ایران بردارند .
ـ نژاد دورگه ( زرد و سفید ) : نژاد شناسان گروه نژادی مردمان شمال شرق ایران ( آسیای مركزی ـ تركستان ) را دورگه سفید و زرد دانسته اند . لذا اقوام ترك از نظر نژادی در این گروه قرار می گیرند .
بیشتر ترك زبانان شهرستان فسا به ایل اینالو ( اینان لو ـ اینال لو ـ عینا لو ـ ایمان لو و … ) تعلق دارند . محققان خاستگاه این ایل را تركستان دانسته و قول مشهور بر این است كه در زمان حكومت مغولان به فارس آمده اند . افراد ایل اینالو از بدو ورود به ایران در سطوح لشكری دولتهای صفویه ، افشاریه و زندیه حضور داشتند. تا اینكه افراد این ایل در سال 1293 یا 1295 هجری قمری ( دوران ناصرالدین شاه ) به دلیل سركشی و دست اندازی به مناطق همجوار در دشت قره بلاغ (چشمه سیاه) سكنی داده شدند . كه به برخی از آنان نیز به مرور ایـّام در سایر نواحی فسا نیز پراكنده گشتند مانند سكّزی ها در هارون و سكـّز ، ایران شاهی های ساكن سنان و …
ایل اینالو از تیره های مختلفی تشكیل شده كه مهم‌ترین آنها به گویش تركی عبارت‌اند از :
امیرحاجی لو ، اسلام لو ، افشار اوّشاغی ، ایران شاه لو ، بولاغلی (بُلاغی) ، بایات (بیات) ، چارداچریك ، چیان ، دادبیگلو ، دهولی ، دیندارلو ، رئیس بگ لو ، زرند قل لی ، زنگنه ، محمود بیگ لو ، باغیم لو ، سوروگ لو ، سكّز ، قورت ، قورت بیگ لو ، قره غورا ، چغیلی ، گررایی لو ، گؤگ پر .
از دیگر قبـایل تــرك زبان كه در عهد صفــویه به فســا آمده اند می توان به طــایفه ذوالقـــدر (بؤلقدر ـ تولگدر) اشاره نمود كه محتمل است برخی از ذوالقدرهای ساكن فســا و نواحی دیگر با این قــــوم بی ارتباط نباشند .
در میان اتحادیه ایلی « ایل خمسه » دو تیره ی پیر سلومی و عبدالرضایی وجود دارد كه به ترتیب به زبان تركی و فارسی سخن می گویند ولی با وجود این تفاوت زبانی ، آنها را جزء طوایف و تیـره های عـــرب به شمـــار می آورند كه دلیل آن را باید در نحوة شكل دهی ایل خمسه جستجو كرد . بدین لحاظ كه در زمان ایجاد ایل خمسه ، تیره های مستقلی كه از طوایف مختلف در این شهرستان سكنی داشتند بالاجبار و برای جلوگیری از درگیری های قومی بوسیله حكومت وقت زیر نظر طوایف بزرگ مانند عرب . باصری و ... ایل خمسه قرار گرفتند كه بدلیل این حاكمیت ایلی ، برخی نویسندگان در دوره های بعد ندانسته این تیره ها را عضو نَسـَبی ایل قلمداد كرده و بدین ترتیب این موضوع گسترده شده است . در صورتی كه برخی معتقدند از نظر علمی باید این قبیل طوایف را به عنوان طوایف همجوار شناخت .
زبان و گویش مردم : زبان اكثریت مردم فسا ، فارسی با گویش شرق فارس (گویشی بین شیرازی و كرمانی) می باشد و به دلیل آنكه از قدیم الایام طوائف مختلف در این سرزمین ساكن بوده اند ، زبانهای متعددی در آن رواج یافته است كه از آن جمله زبانهای تركی و عربی را می توان نام برد . اقوام ترك و عرب با هـم زبانان خود به زبـان مــادری و در محـاوره با سـایر مــردمان از زبان فـارسی استفاده می كنند كه این تعامل و تضارب لهجه ها و زبانها ،تلفظهای مختلفی از كلمات در بین فسائیها شكل داده است .
دین و مذهب : مردم فسا پیرو اسلام و مذهب تشیـّع بوده و در زمان حاضر اقلیت های مذهبی در این شهرستان وجود ندارد .
خصیصه های قومی و فرهنگی :وجود اقوام ترك ، عرب و فارس با آداب ، رسوم و خصوصیات خاص خود ، تنوع فرهنگی را در این شهرستان موجب گردیده است . مردم فسا بطور كلی به دلیل قدمت چند هزار ساله ، وجود اندیشمندان و فرهیختگان فرزانه در آن ، حضور مراكز آموزش عالی و حوزه های بحث و تدریس كه زمینه ی تضارب افكار را برای مردمان آن فراهم ساخته دارای روحی بلند بوده و مكارم اخلاقی آنها مورد تحسین مورخین و جغرافی نویسان داخلی و خارجی است .
دكتر غلامعلی آریا در جزوه ی نگاهی گذرا به شهرستان فسا در گذشته و حال می نویسند :
« … فسایی كمتر حرف می زند ، تملق نمی گوید و بیشتر اهل كار و عمل است . اكثر آنها زود رنج بوده و در هر كجا باشند از نظر كار و استعداد می درخشند ، امّا چه حیف كه در وطن خود غریب است . مردم فسا عموماً مهمان نواز ، باوفا ، خونگرم ، اما دیر آشنا و در دوســتی دیــرپا هستند . مردمی كه كمتــر زیر بـار زور می روند و غالباً اگر بضاعت مالی هم نداشته باشند كمتر نیازمندی خود را نشان می دهند …
جاذبه های گردشگری : شهرستان فسا علاوه بر دارا بودن جاذبه های تاریخی و فرهنگی از جاذبه های طبیعی مورد اقبال افراد بومی و غیر بومی نیز برخوردار است كه از مهمــترین جاذبه های گردشگری فسا در سطح محلــی و منطقــه ای می توان به نقاط زیر اشاره نمود :
گردشگاه میان جنگل در مسیر جاده فسا به شیرازو به مسافت 50 كیلو متری شمال غربی شهر فسا واقع است و به دلیل آنكه از درختان جنگلی مانند بنه ، بادام وحشی و گیاهان بوته ای پوشیده شده و در مسیر یكی از جاده های اصلی كشور قرار گرفته ، می تواند از توانمندیهای گردشگری ، جاذبه ی مذهبی ، گذران اوقات فراغت و ورزشهای كوهسانی در آن استفاده نمود .
گردشگاه چهل چشمه و خنب آتشكده واقع در 22 كیلومتری شمال فسا با كاركرد گردشگری (جاذبة طبیعی ) ، ورزشهای كوهستانی ، ورزشهای آبی ، پرورش ماهی و به عنوان یك زیست بوم آبی بـِكر و… می توان از آن بهره برداری نمود .
منطقة جنگلی بهشت فسا « بهشت كوثر» این مكان در بخش شیبكوه واقع و در دهه ی 1360 شمسی به عنوان پروژه ی آبخیز و آبخوان داری با همـّت دكتر كوثر و همكارانش ایجاد شد . این جنگل چندین هكتاری از درختان اوكالیپتوس و سایر گونه های مقاوم به خشكی پوشیده و می تواندعلاوه بر استفاده علمی و تحقیقاتی از كاركرد گذران اوقات فراغت مناسبی برخوردار باشد .
بجز مناطق یاد شده می توان به مناطق كوهستانی فسا اشاره نمود كه دارای مراكز گردشگری و گذران اوقات فراغت مناسب بوده و قابلیت توسعه در كاركردهای ورزشی و … را نیز دارا می باشند ، مانند پانعل ، غار گبری ، منطقة خرمن كوه ، ، تنگ مج ، كاروانسرای بارشلو ، و …
در سطح و محدوده ی قانونی شهر فسا نیز فضاهای سبز متعددی وجود دارد كه پذیرای اهالی این شهرستان در اوقات فراغت و مناسبتهای مختلف است، مانند : پارك آزادی و مركز تفریحات آن ، مجموعه ی تل كدیوری، پارك شهر ، باغ ملّی ، باغ كدیوری ، پارك كودك و ...
غذاها و سوغات : در شهرستان فسا غذاهـــای محـلّی به اسـامی یـَخْنی ( بر وزن یعنی ) با اقسام حبوبات و .... ، زیره و زعفرانی ، ته چین پلو ، شیر برنج ، و انواع خوراكهایی كه از بادمجان به عمل می آید مانند : كباب بادمجان ، حلیم بادمجان ، كشك و بادمجان ، بادمجان روتاوه ، بادمجان زیربریزه ای و.... همچنین غذاهای ساده و بسیار معمولی و ارزان چون آب پیازك ، آب ماشكی ، آب شملیز ، كدو یتیمی (یتیمك) ، دو پیازه آلو ، ماست و اسفناج ، ماست و تــَـجـَنی و … . و نانـهایی كه معمولی بود یا در درون خود انواع سبــزیها را به همراه داشت مانـنـد : نان اسفنـاجی، نان سیرمُوكی و ... كه رفته رفته این غذاها از سبد غـذایی تمامـی خانواده ها حذف و غذاهــای نو ظهور جای آن را گرفته اند
مهم‌ترین شیرینی های محلی فسا نان كنجدی ، نان فسایی (كـُماچ) ، كلوچه و مسقطی فسایی می باشد و علاوه بر اینها می توان به نانهای شیرینی كه به طور محلّی در ایـّام عید پخته می شود و از نظر مزه و پخت به یوخه شباهت بسیار دارد، اشاره نمود.
این شیرینی ها را به همراه دست ساخته های هنرمندان فسایی مانند گیوه ی مَلِكی ، قالی و قالیچه های عشایری ، حصیر و … عموم مسافران و اهالی فسا به سوغات می برند .
بقاع متبركه : بنا بر مطالب مندرج در كتب تاریخ تشیع ، شهرستان فسا از مراكز تجمع شیعیان بشمار می رفته و در دوران امویان و عباسیان محلّی اَمن برای تعدادی از شیعیان بوده به همین دلیل شاهد بـُقاع و مـَشاهد زیادی در این شهرستان هستیم . از جمله بزرگان و نواده های ائمة اطهار( سلام ا.. علیهم) كه جسد مطهرشان در فسا مدفون است می توان از این بزرگان نام برد :
امامزاده حسن از فرزندان امام موسی بن جعفر متوفی به سال 1030 ه.ق در فسا .
شاهزاده قاسم و شاهزاده ابراهیم از نوادگان عقیل برادر حضرت علی (ع) كه به قولی حاكم فسا در عهد حجاج بوده و بدین لحاظ مردم به آنها شاهزاده گفته اند .
امامزاده اسماعیل از نوادگان امام جواد (ع )كه حرم مطهر وی در 35 كیلو متری جاده فسا ـ شیراز واقع شده است.
ابوالقاسم علی بن احمد بن موسی بن محمد النقی الجواد متوفی به سال 352 ه.ق كه در قریه كَرَمی (منطقة تنگ كرم) مدفون است و از وی كتابهایی مانند الاخلاق و الاداب و مكارم الاخلاق بجا مانده است و صاحب حدود 52 جلد تألیف است