برافراشتن چادرهای استراحت در روستای كناره و اطراق شاه اسماعیل صفوی برای زدودن خستگی لشكركشی به سواحل جنوب شرقی دریای خزر در ۵۰۰ سال قبل، پایه‌های یك شهر و در ادامه تجارت‌خانه‌ای را بنا كرد و در نتیجه آن سده‌ها این منطقه غرب گلستان فعلی قطب مهم تجاری استرآباد و شمال ایران بود.
در دوره حكومت محمدعلی شاه قاجار، تجارت خانه و انبارهای بزرگ كالا توسط روس ها در بندرگر ساخته شد و سپس در دوره حكومت ناصرالدین شاه با احداث اسكله چوبی و عامل شعب بانك استقراضی روس، بندرگز زمینه ارتباط تجاری گرگان، دامغان، شاهرود، مازندران و تهران با باكو (بادكوبه) و آستاراخان (هشترخان) روسیه را فراهم كرد و این شهر به یكی از قطب های مهم اقتصادی و تجاری منطقه تبدیل گردید.
با شكل‌گیری ارتباط تجاری و اقتصادی، مهاجرت از شهرهای روسیه به بندرگز آغاز شد و مهاجریان بسیاری از این كشور راهی این شهر كوچك ساحلی ایران شدند و بیشترین آن ها را ارامنه تشكیل می دادند كه وجود قبرستان ارامنه در این شهر گواه محكم برقراری این ارتباط و سكونت مهاجرین در بندرگز است.
روس‌ها برای آسان‌سازی تجارت، در یك كیلومتری ساحل بندرگز انبار و فانوس دریایی بلندی احداث كردند كه پس از تخلیه كالاها از كشتی‌های بزرگ، در حاشیه آن انبار می‌شد و سپس توسط لُتكا (قایق به زبان روسی) آنها را به ساحل می‌آوردند و از طرف دیگر كالاهای خریداری شده از مازندران، شاهرود، دامغان و استرآباد را از همین مسیر به روسیه حمل می‌كردند.
یك گزارش تاریخی در سال ۱۲۸۷ شمسی درباره بندرگز چنین نوشت: “بندرگز از دهات انزان است. بندری معروف كه تجار ارامنه در آنجا مغازه‌های فراوان دارند. همه قسم خرازی، پارچه‌های روسی، بلور، آرد حاجی طرخان و شكر را دارند و با تجار استرآباد با پنبه، پوست، كنجد، برنج و پشم داد و ستد می‌كنند. اغلب تركمانان یموت هم در آنجا خرید و فروش دارند. تلگراف و پست هم دارد.”
دریای خزر و سواحل آن به علت برخوردای از موقعیت استراتژیك، بهره‌مندی از منابع عظیم انرژی، داشتن نقش مواصلاتی و دارابودن اهمیت غذایی به‌لحاظ آبزیان از گذشته‌های دور با نام‌های مختلف نزد ایرانیان و اقوام بیگانه مطرح بوده است.
در این میان كرانه‌های جنوبی این دریا به علت عمیق‌تربودن و درجه حرارت بیشتر، در مقایسه با كرانه‌های شمالی، موقعیت ممتازتری دارد از همین رو بیگانگان و به‌ویژه همسایه شمالی و به خصوص روسیه تزاری در طول تاریخ همواره به كرانه‌های نیلگون جنوبی آن هجوم می‌آورند.
منابع تاریخی حكایت از آن دارد كه روس‌ها از قرن سوم قمری با كشتی‌های خود به جزایر و سواحل جنوبی دریای خزر یورش آورده و ساكنان این مناطق به‌دفعات طعم تلخ غارت و تهاجم آنها را چشیده‌اند؛ ولی از اواخر عصر صفوی، با ظهور پتر كبیر و آغاز روند توسعه‌طلبی روسیه، تسلط كامل بر دریا و سواحل خزر به طور جدی در برناﻣه نظامی روس‌ها قرار گرفت. بنابراین آنها برای نیل به اهداف خود، در مقاطع مختلف و به بهانه‌های گوناگون به جزایر و سواحل متعلق به ایران هجوم می‌آوردند و تعرض می‌كردند؛ اما باوجود تصاحب قسمت‌هایی از خاك ایران، هیچ‌گاه موفق نشدند در كناره‌های جنوبی این دریا استقرار بلندمدتی را تجربه كنند.
گمیشان آغاز جاده ابریشم آبی
صدها سال قبل كه هنوز راه ابریشم بزرگ‌ترین شبكه بازرگانی دنیا محسوب می شد، گمیشان به عنوان یكی از هسته‌های یكجانشینی اشكانیان در اوج شكوه و اقتدار اقتصادی و تجارت دریایی بود و به عنوان ایستگاه پایانی مسیر خاكی این راه بین‌المللی، در مركز تصمیم‌گیری پادشاهان قرار داشت.
برخی مورخان می گویند در روزهای اوج ارتباط تجاری ایران با روسیه تزاری از طریق بنادر خزر، كالاهایی كه در گلستان امروزی می آمده، بعد از عبور از بندر تركمن و بندرگز، در ساحل گمیشان روی زمین گذاشته می شده تا فردا صبح، با كشتی به سوی شمال و غرب دریای خزر برود و این یعنی گمیشان ایستگاه پایانی مسیر خاكی جاده ابریشم و آغاز جاده ابریشم آبی بود.
از سال ۱۷۴۰ میلادی به بعد گروهی از عشایر تركمن در محدوده گمیشان فعلی یك‌جانشین شدند و شهری بندری به مركزیت آن ایجاد شد كه از وسطش گرگان‌رود می‌گذشت و به دریای خزر می‌ریخت.
كنار هم قرارگرفتن زندگی شهری و دریا، باعث شد مردم كم‌كم به تجارت دریایی روی بیاورند تا جایی كه گمیشان به یكی از قدیمی‌ترین و در عین حال مهم‌ترین شهرهای استرآباد بدل شد كه مردمش با كشتی‌های بزرگ خود كه به آنها “ناو” می‌گفتند، تجارت می كردند.
تركمن‌ها از بندر گمیشان با ناوهای بزرگ تجاری خود به بندر انزلی، بندر آستراخان و بندر بادكوبه، یا همان باكوی امروز، رفت‌وآمد و تجارت داشتند كه حضور تكنولوژی روز آن زمان را هنوز می‌توان با یك پیاده‌روی در گمیشان حس كرد.
كالاهای تجاری آن روزگار تا گمیشان با اسب و گاری جابه‌جا می‌شده و پس از یك اُتراق نه‌چندان طولانی در این شهر كه آن روزگار نام آبسكون داشته است، با كشتی به دریای خزر و از آنجا به امپراتوری‌های همسایه می‌رفت.
منطقه‌ای كه گمیشان در آن پدید آمده، از زمان اشكانیان تا دوران اخیر، تامین‌كننده بخشی از نیازهای اقتصادی قاره اروپا بوده و تا حدود ۸۰ سال قبل، كشتی‌های چوبیِ بزرگِ بادبانی با نام “لدكا” وسیله مراوده كالای تجاری با تمام سواحل دور دریای خزر بود.
تركمن‌ها از بندر گمیشان با ناوهای بزرگ تجاری خود به بندر انزلی، بندر آستراخان و بندر بادكوبه، یا همان باكوی امروز، رفت‌وآمد و تجارت داشتند كه حضور تكنولوژی روز آن زمان را هنوز می‌توان با یك پیاده‌روی در گمیشان حس كردمراودات فراوان تجاری گمیشان با روسیه به واردات فراوان چون و سبك معماری روسی به این شهر منجر شد و در نتیجه آن، خانه های فراوانی با استفاده كامل از چوب در این شهر نیمه بیابانی ساخته شد كه با چند سال های متمادی همچنان مورد استفاده قرار گرفته و اینك به یكی از جاذبه های این شهر كوچك تبدیل شده است.
به‌منظور سازماندهی و تسهیل امور تجارت خارجی در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، نخستین اتاق تجارت این ناحیه به نام اتاق تجارت استرآباد در بندرگز تاسیس شد كه پس از روی كارآمدن حكومت بلشویكی و تشكیل اتحاد جماهیر شوروی و محدود كردن روابط تجاری خصوصی با دنیای خارج، مبادلات تجاری منطقه با روسیه رو به كاهش نهاد و اتاق تجارت استرآباد به تدریج تعطیل شد.
در این دوره كالاهای صادره توسط بازرگانان این ناحیه شامل پنبه، پشم، زیره، خاویار، خشكبار، برنج، چای، پوست انار، ادویه‌جات و كالاهای وارداتی شامل قند، نفت سفید، قماش، چینی، بلورجات، سماور و برخی ابزارآلات و ماشین‌آلات بود.
در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی، مبادی ورودی و خروجی كالا از ناحیه گرگان و گنبد را بنادر خواجه‌نفس، بندرگز و بندرتركمن تشكیل داده و بازرگانان این ناحیه مال‌التجاره خود را از طریق بنادر كراسنویارسك (تركمن‌باشی)، آستاراخان و باكو به روسیه ارسال می‌كردند.
در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی اتاق تجارت گرگان به‌عنوان پنجمین اتاق تجارت كشور به ریاست حاج محمداسماعیل ابراهیمی در گرگان تشكیل شد.
اعضای هیات نمایندگان اتاق تجارت این دوره هفت نفر شامل علی‌اكبر یزدی، حاج رجبعلی بابایان، سیدرضا عرفانی، حاج محمداسماعیل ابراهیمی (رییس)، حاج رجبعلی خواجه، حاج شیخ جعفر رضایی و حاج یوسف فرخنده بودند.
گلستان به سبب برخورداری از برخی مواهب خدادادی در بخش كشاورزی و دامپروری و واقع شدن در حاشیه خزر و مجاورت با شوروی، از گذشته‌های دور به عنوان یكی از دالان‌های اصلی تبادل كالا بین ایران و سرزمین تزارها محسوب می‌شد و حدود ۲ قرن فعالیت گمرك در این منطقه از رونق فراوانی برخوردار بود.
هر چند تاریخ تجارت و داد و ستد در سرزمین هیركان قدمتی به درازای شكل‌گیری جوامع مسكونی در منطقه دارد اما در چند قرن گذشته و با رونق سیستم دیوان‌سالاری در كشور، شكل‌گیری گمرك‌خانه در شهرهای ساحلی در دستور كار قرار گرفت و در این بخش به سبب همجواری با بیش از ۱۵۰ كیلومتر ساحل خزری، تجارت دریایی رواج یافت.
بر اساس مستندات تاریخی، آنه‌محمد ساری، عطاحاجی خوزین و آشور خوزین از تجار گلستانی و مالك كشتی‌های بزرگ بادبانی بودند كه شناورهای آنان از گمیشان ، بندرتركمن و بندرگز به بنادر انزلی در گیلان و حسنقلی، چلكن، حاجی‌طرخان و باكو در شوروی رفت و آمد داشت و آنان طاقه‌های بزرگ ابریشم، ظرف‌های بزرگ ادویه، پنبه و گندم و جو را به این بنادر صادر و نیاز روزانه مردم گلستان را از این طریق وارد می‌كردند.
گلستان سال‌ها است كه به یك استان مستقل تبدیل شده اما هنوز بندر و اسكله دریایی استاندارد ندارد و بنادر گز و تركمن هم كه درگذشته از مصادیق شكوه تجاری دریای در دریای خزر محسوب می شدند بدلیل آبخور كم و لایروبی نشدن، اسكله‌ای برای پذیرش كشتی‌های بزرگ ندارند.همه این مراودات سبب شد تا گمرك‌خانه‌هایی در شهرهای ساحلی گلستان شكل بگیرد كه در حال حاضر بنای گمرك در بندرگز پابرجاست اما از گمرك خانه گمیش‌تپه جز چند آجر و ملات چیز دیگری بر جای نمانده است .
با گذشت سده ها از آن دوران باشكوه، آنچه در حال حاضر برای گلستان باقی مانده، فقط نام و یادی از روزهای پررونق تجارت دریایی با همسایگان و حسرت استفاده نكردن از ظرفیت دریا برای تجارت و صادرت است.
گلستان سال‌ها است كه به یك استان مستقل تبدیل شده اما هنوز بندر و اسكله دریایی استاندارد ندارد و بنادر گز و تركمن هم كه درگذشته از مصادیق شكوه تجاری دریای در دریای خزر محسوب می شدند بدلیل آبخور كم و لایروبی نشدن، اسكله‌ای برای پذیرش كشتی‌های بزرگ ندارند و فقط اسم بندر را یدك می‌كشند .
كارشناسان اقتصادی یكی از مزیت‌های نسبی توسعه و پیشرفت در هر منطقه و كشوری را وجود رودخانه و دریا برمی‌شمارند اما استان گلستان با وجود برخورداری از این نعمت طبیعی به‌دلیل نداشتن زیر ساخت لازم تقریبا هیچ استفاده اقتصادی از این موهبت طبیعی نمی‌كند.
با وجود موهبت همجواری با دریای خزر، بنادر تركمن و گز ده‌ها سال است كه از فهرست بنادر ایران خط خورده‌اند و دیگر از تجارت در آنها خبری نیست و در بنادری كه قدمتی تاریخی داشته و در تجارت ایران نقش مهمی ایفا می كردند دیگر صدای سوت هیچ كشتی به گوش نمی‌رسد.
گمیشان و بندرگز در قرن گذشته بارانداز كالاهای وارداتی قند و شكر، پارچه و چینی و پایانه صدور كالاهایی همچون ابریشم، پنبه و پوست بوده و بندرتركمن هم كه در جنگ جهانی دوم ساخته شد به عنوان دروازه ورود به پل پیروزی، كالاها و مهمات متفقین را با راه آهن تا لب اسكله این بندر رسانده است.
بالا آمدن گل ولای در كرانه ها، فعالیت بنادر گیلان، ساخته شدن بندر امیرآباد و توجه‌نكردن به بنادر استان گلستان موجب شده فعالیت تجاری اسكله های این استان در ركود فرو برود.
این غفلت تاریخی در شرایطی است كه بندر بودن هر شهری موهبتی است كه باعث رونق و اشتغالزایی آن می‌شود اما در بنادر استان گلستان بیكاری دغدغه اصلی مردم است و متروك ماندن این بنادر و توسعه نیافتگی آن به مزیت‌های طبیعی هم آسیب واردكرده بطوری‌كه صید غیرمجاز را افزایش داده و برخی گونه‌های ماهی را با خطر انقراض مواجه كرده است.
بنادر گلستان از كاربری تجاری خارج شدند
از همین رو مسوولان اعتقاد دارند بنادر گلستان از كاربری تجاری خارج شده و جنبه گردشگری یافته اند اما گردشگری در سواحل استان گلستان هم در حرف به عمل رسیده چرا كه تقریبا از ۲ دهه پیش تاكنون در سواحل استان طرحهای گردشگری، كلنگ زنی‌های مختلف، ساخت هتل و طرحهای دیگر بی سرانجام رها شده یا بی نتیجه مانده و تنها بازارچه های مملو از جنس های ارزان و بنجل خارجی رونقی به سواحل داده است .
مدیركل دفتر فنی استانداری گلستان گفت: یكی از دلایل اصلی كه در سال های اخیر از ظرفیت دریایی گلستان برای توسعه تجارت و گردشگری استفاده نمی شود، كاهش تراز آب خلیج گرگان و عقب نشینی آب است.
صادقعلی مقدم اظهار داشت: بعد از آن كه به مرور زمان بندرگز و تركمن قابلیت های تجاری خود را به دلیل عقب نشینی آب از دست داد، بهره برداری گردشگری از این مناطق مورد توجه قرار گرفت و سازه هایی نیز در اطراف این بنادر ایجاد شد.
وی افزود: به عنوان مثال، چند سال قبل حدود ۱۰۰ هكتار زمین در ساحل بندرگز برای اجرای طرح سرمایه گذاری به بخش خصوصی واگذار شد اما با چند سال ها اقدام موثری در این اراضی انجام نشد و در نهایت به تازگی، سرمایه گذار خلع ید زمین و زمین را تحویل داد.
مدیركل دفتر فنی استانداری گلستان اظهار داشت: عقب نشینی آب دریا، یكی از عوامل اصلی ابتر ماندن طرح های گردشگری در بنادر گز و تركمن است و تنها راه آن در شرایط فعلی، اجرای كامل طرح لایروبی خلیچ گرگان است.
مقدم ادامه داد: از طرف دیگر باید امیدوار باشیم كه طبیعت به بازیابی خود پرداخته و عقب رفتن سالیان اخیر تراز آب دریای خزر را جبران كند.
به گفته وی حدود ۵۰۰ هزار تا یك میلیون نفر از جمعیت منطقه تحت تاثیر مستقیم خلیج گرگان هستند و باید تلاش كنیم كه با نجات خلیج، این ظرفیت در راستای تامین معیشت و حفظ محیط زیست حفظ شود.
مگر می‌شود خلیج گرگان را به حال خود رها كنیم؟
مدیركل دفتر فنی استانداری گلستان تاكید كرد: طرح نجات خلیج گرگان باید چند سال قبل اجرا می شد اما به دلیل كوتاهی برخی از مدیران دستگاه ها، انجام آن به تاخیر افتاد.
مقدم افزود: برخی با توجه به شرایط دشوار فعلی خلیج گرگان، خواستار توقف برنامه های علاج بخشی هستند اما مگر فردی كه سالمند شده و نیاز به درمان و مراقبت دارد، به حال خود رها می شود كه ما خلیج گرگان را با تاثیر بسیار زیاد بر اقتصاد و محیط زیست منطقه به حال خود رها كنیم؟
وی به اجرای طرح های دیگر اقتصادی در حاشیه دریای خزر مانند بندر خواجه نفس اشاره كرد و گفت: به اعتقاد برخی كارشناسان، جانمایی این بندر از ابتدا اشتباه بود و در سال های اخیر هم عقب رفتن سطح آب دریا موجب شده، سازه های ایجاد شده بلااستفاده باشد.
مدیركل دفتر فنی استانداری گلستان بیان كرد: اگر بتوانیم خلیج گرگان را با اجرای كامل و دقیق لایروبی به وضع با ثبات برسیم با تغییر در سازه‌های موجود می توان به توسعه و گسترش طرح های مرتبط با گردشگری امیدوار بود.
بر اساس چشم اندازهای ترسیم شده قرار بود تا بندر خواجه‌نفس به شاهراه ارتباطی ایران با كشورهای حوزه CIS شامل روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیكستان، ازبكستان، ارمنستان، بلاروس، مولداوی و جمهوری “آذربایجان” تبدیل شود.
استادیار اقتصاد دانشگاه گلستان در این پیوند گفت: تجارت دریایی می تواند اشتغال خطوط ساحلی كه اغلب مناطق كمتر برخورداری در استان هستند بهبود داده و از این طریق باعث كاهش فقر و افزایش رفاه در این مناطق گردد، این رویه می تواند اثرات مثبتی بر بسیاری دیگر از متغیرهای اقتصادی اجتماعی و حتی فرهنگی مناطق ساحلی داشته و سبب ارتقای آن شود.
حسن دلیری افزود : شكل گیری بندرخواجه نفس و توسعه دیگر بندرهای منطقه برای تحول در اقتصاد استان نقش بسزایی بر عهده دارند و علاوه بر رونق اقتصاد ساحل نشینان اهالی سایر نقاط استان نیز از مواهب آن بهرمند خواهند شد.
سرپرست بنادر و دریانوردی گلستان هم به ایرنا گفت: دلیل اصلی كاهش استفاده تجاری از دریای خزر، كاهش سطح آب دریا و خلیج گرگان است.
نورالله عباسی اظهار داشت: در حال حاضر تنها استفاده ممكن از خلیج گرگان و دریای خزر در محدوده گلستان، بهره برداری گردشگری است كه در راستای آن ۲ اسكه مسافر در بنادر گز و تركمن با ۵۳ قایق مجاز، اقدام به جابه‌جایی مسافران و گردشگران در این مناطق می كنند.
سواحل گلستان قابلیت اجرای طرحهای گردشگری ساحلی را ندارد
وی بیان كرد: بنادر و دریانوردی گلستان از حضور سرمایه گذاران برای اجرای طرح های مرتبط با گردشگری استقبال می‌كند اما به دلیل افت تراز آب در حال حاضر این سواحل استان قابلیت اجرای طرح های گردشگری ساحلی ندارد.
عباسی به تاثیر اجرای طرح لایروبی بر توسعه گردشگری مناطق ساحلی گلستان اشاره كرد و گفت: با تكمیل طرح لایروبی و افزایش كیفیت آب خلیج گرگان امكان اجرای طرح هایی مانند اتوبوس دریایی و نظایر آن وجود دارد كه انجام آن می تواند به رونق گردشگری شهرهای ساحلی كمك كند.
به گفته وی برای پهلوگیری كشتی های بزرگ تجاری به حداقل آب با عمق پنج متر نیاز است كه در خلیج گرگان این امكان وجود ندارد و عمق متوسط آب خلیج گرگان در بهترین شرایط ۲.۲ متراست.
تبادل نظر مسوولان و كارشناسان این نكته را محرز می كند كه دلیل اصلی استفاده نكردن از ظرفیت سواحل گلستان برای توسعه تجارت و گردشگری، سطح پایین آب در شرایط فعلی و فراهم نكردن زیرساخت ها در سال‌های گذشته است.
اجرای طرح لایروبی خلیج گرگان كه با حمایت و همت دولت سیزدهم آغاز شده و در حال انجام است می تواند بخشی از كمبودهای زیرساختی را برطرف نموده و با به جریان افتادن آب در پهنه خلیج گرگان، امكان استفاده گردشگری در سواحل گلستان را فراهم آورد.