سیر تاریخی فرهنگ كافه نشینی در ایران چگونه بود؟

 

متوجه شدم كافه بر عكس آن چیزی كه ما فكر می‌كنیم، از فرهنگ شرق به غرب وارد شده و پس از مدتی همان فرهنگ كافه نشینی، از غرب به ایران تحمیل شده است!!

نقش كافه نشینی در مسائل اجتماعی و سیاسی

 دوران اصیل كافه نشینی در دوره صفوی مردم كه در زورخانه‌ها دور هم گرد می‌آمدند، شروع شد. در ایران پاتوق‌های متعددی وجود داشت و در عهد صفوی مهمترین آنها قهوه خانه بود. یك محیط سر بسته با معماری خاص خود، كه جوی آبی وجود داشته و كاشی كاری‌های آبی و فیروزه‌ای بر دیوارها نقش بسته بودند. آن روزها مردم دورهم جمع می‌شدند، قلیانی می‌كشیدند و قهوه می‌خوردند و نقالی می‌كردند. البته چون عهد صفوی دوران ترویج شیعه بود، خانم‌ها اجازه ورود به كافه را نداشتند و كافه نشینان مردان بودند.

كم كم روند دور هم جمع شدن‌ها تغییر كرد. چیزی به نام فرهنگ كافه نشینی قد علم كرد. این فرهنگ روی كاغذ و پوستین نوشته نشده بود. از هیچ قلم و جوهری هم استفاده نشد. اما انگار این قوانین نانوشته مورد قبول همه واقع شد و در برابر آن همه مطیع بودند. مثلا برای ابراز عقیده، كسی دعوا نمی‌كرد. اینجا بود كه فضا جدی شده بود. كافه تنها جای نقالی نبود، بلكه بیشتر روشنفكران پرآوازه و طبقه بالای جامعه برای همفكردی و گردهمایی جمع می‌شدند. از مسائل اجتماعی و سیاسی می‌گفتند و بقیه هم نظر می‌دادند. یعنی دیگر بحث‌ها جدی و سیاسی شده بود.

هم بحث‌ و روشنفگری‌های سیاسی می‌كردند و هم قهوه سفارش می‌دارند. بازار كسب خبر، ارتباط‌های تجاری و اقتصادی، سیاسی و اجتماعی حسابی داغ شده بود.

 

اما پس از آن بخاطر تغییرات سیاسی كشور، بساط كافه نشینی بی‌رنگ شد. افرادی كه به اروپا سفر كرده بودند، شكل جدیدی از محیط كافه را به ایران آورده و آن را رواج دادند.

تغییر شكل ظاهری كافه‌ها چگونه بود؟

كافه‌ها از محیط‌های دلباز و روشن به مكان‌های نیمه تاریك تبدیل شد. به‌جای بحث‌های سیاسی و مكان شاعران و نویسندگان، نوشیدنی‌های گرم وسرد و آواز و موسیقی جریان پیدا كرد.

درست است كه هنوز آن گردهمایی‌های قبلی كمتر شكل می‌گرفت اما محیط كافه‌ها، بیشتر به مكانی برای تفریح و رقص و ... تبدیل شده بود. در عوض بحث‌های تخصصی به خانه‌ها و به صورت مخفی مهاجرت كردند و این شد كه مردم معمولی بیشتر از این نوع كافه‌ها استفاده می‌كردند.

تا اینكه كافی شاپ‌های امروزی با صندلی‌های چوبی و محیط‌های آرام برای دورهمی‌های دوستانه و كپ‌های كاری و ارتباطات شكل گرفت.

چه كسانی كاربرد كافه‌ها را دگرگون كردند؟

به نظر می‌رسد صادق هدایت تحصیل كرده و تازه از فرنگ برگشته، نقش مهمی در شكل گیری كافه‌ها داشته است. چرا كه او در پاریس زندگی كرده و متوجه شده مردم برای ملاقات با یكدیگر به كافه می‌روند. او هم برای همفكری‌های مهم و دورهمی‌های رجال سیاسی از فرهنگ كافه نشینی استفاده كرد. اما كاربرد كافه‌های غرب با اهداف كافه نشینی‌های هدایت، زمین تا آسمان متفاوت بود.

حتی هدایت در خاطراتی گفته یكی از كتاب‌های خود را در كافه و با همفكری دوستانش تكمیل كرده است. چرا كه با نقد آنها می‌توانسته سطح كیفی كتاب را افزایش دهد. هدف ایجاد كافه در آن زمان همفكری و پیشرفت در مسائل فرهنگی، موسیقی و داستان بود.

به نظر می‌رسد سایه هم در سكوت موجود در كافه غرق در افكار خود بوده و با الهام از آرامش آنجا شعرهای خود را سروده است.

محو فرهنگ كافه نشینی

آنچیزی كه مهم است سیر تاریخی فرهنگ كافه نشینی است. كافه نشینی ایرانی را می‌توان به چهار دوره صفوی، قاجار، پهلوی و امروزی تقسیم كرد. از نظر شكل  و محیط كافه از حالت سنتی و كاشی‌كاری‌های دستی در آمد. هنوز هم بقایای این نوع كافه‌ها در گوشه و كنار كشور مخصوصا تهران موجود است. كه یا متروكه شده یا تبدیل به محلی برای چای و دود قلیان و دیزی شده است. از نظر كاربرد هم از دور همی‌های مهم سیاسی و اجتماعی درآمده و به صورت گپ‌های دوستانه به وجود آمده است.

همینطور نحوه سرو هم از قهوه و بعدا چای و الان به انواع نوشیدنی ها تغییر كرده است.

امروزه چیزی به اسم فرهنگ كافه نشینی نداریم. قانون نانوشته‌ای كه قبلا بین افراد وجود داشت امروزه مفهومی ندارد.