استان زنجان

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان زنجان كه آن را فلات زنجان نیز می‌نامند، در ناحیهٔ مركزی شمال غربی ایران واقع شده است. این استان در ۴۷ درجه و ۱۰ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۵ دقیقهٔ طول شرقی و ۳۵ درجه و ۲۵ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۱۰ دقیقهٔ عرض شمالی خط استوا، با مساحتی نزدیك به ۳۶۹‚۳۹ كیلومترمربع قرار گرفته است.
استان زنجان از شمال به استان‌های اردبیل و گیلان؛ از شرق به استان قزوین؛ از جنوب به استان همدان؛ از جنوب غربی و غرب به استان‌های كردستان و آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی محدود است و از جملهٔ استان‌هایی است كه به تنهایی با ۷ استان كشور همسایه و همجوار است.
استان زنجان براساس آخرین تقسیمات كشوری، دارای ۳ شهرستان، ۱۳ بخش، ۸ شهر، ۴۴ دهستان و ۹۸۱ آبادی دارای سكنه است. شهرستان‌های این استان عبارت‌‌اند از : زنجان، ابهر و خدابنده.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان زنجان دو منطقهٔ كوهستانی و جلگه‌ای تشكیل یافته است. مناطق كوهستانی این استان اغلب دارای قله‌های مرتفعی هستند و در نواحی شمالی شهرستان زنجان، بخش‌های مركزی، طارم علیا، طارم سفلا، ماه‌‌نشان، ایلات قاقازان و در غرب و جنوب غربی آن، شهرستان خدابنده (قشالاقات افشار) قرار گرفته‌‌اند. سایر نقاط استان از مناطق جلگه‌ای یا دشت‌های آن را در بر می‌گیرند.
دشت زنجان با وسعت قابل‌توجهی از شمال به ارتفاعات طارم و از جنوب به ارتفاعات سلطانیه كه در حدود ۱۷۰۰ تا ۲۹۰۰ متر ارتفاع دارند، محدود شده است. این دشت مانند یك نوار طولانی از سه‌راهیِ تاكستان تا نزدیك میانه كشیده شده است و رودخانه‌های زنجان‌رود در قسمت غرب، و خرمدره در جهت شرق آن جریان دارند. در ناحیهٔ‌ جنوب زنجان نیز دشت آبرفتی نسبتاً مسطح و وسیعی گسترده است كه به ارتفاعات سلطانیه در شمال، و ارتفاعات قیدار در جنوب محدود می‌شود. رودخانهٔ سجاس‌رود در این ناحیه از حوالی روستای سجاس به سوی غرب جاری است. در استان زنجان رودخانه‌های متعددی جریان دارند كه مهم‌ترین و پرآب‌ترین آن‌ها، رودخانهٔ قزل‌اوزن با شاخه‌های فراوان است.
استان زنجان با توجه به تأثیر ناهمواری‌ها، و تماس غیرمستقیم با تودهٔ هوای مرطوب غربی و شمال، و صرف‌نظر از خصوصیات محلی و عرض جغرافیایی، ‌ دو نوع آب‌ و هوای متفاوت دارد:
– آب و هوای كوهستانی كه نواحی قیدار زنجان و ابهر را در بر می‌گیرد و زمستان‌های سرد و پربرف و تابستان‌های معتدل از ویژگی‌های آ‌ن است.
– آب و هوای گرم و نیمه‌مرطوب منطقهٔ طارم علیا كه تابستان‌های گرم و زمستان‌های ملایم دارد و از درجهٔ رطوبت و میزان بارندگی قابل‌توجهی نیز برخوردار است.
براساس داده‌های ایستگاه هواشناسی استان زنجان، میانگین میزان بارندگی در این استان، سالانه ۳۲۳ میلی‌متر و میانگین تعداد روزهای یخبندان آن در طول سال، ۱۱۵ روز است. حداكثر مطلق دما در شهر زنجان ۴۰ و حداقل آن ۲۹/۶- درجهٔ سانتی‌گراد ثبت شده است. فصل‌های بهار و پاییز این استان نسبتاً كوتاه‌اند، و عبور از فصل زمستان به تابستان و از تابستان به زمستان نسبتاً سریع صورت می‌گیرد. فصل سرمای منطقه از اوایل آذرماه با بارش برف‌های پیاپی كه سراسر استان و به ویژه ارتفاعات را می‌پوشاند، ‌ آغاز می‌شود و معمولاً تا اواخر فروردین‌ماه ادامه می‌یابد. بارندگی‌های استان عمدتاً در فصل‌های پاییز، زمستان و بهار به وقوع می‌پیوندد و میزان بارندگی در بهار و زمستان بیش‌تر از دیگر فصل‌ها است. مدت ماه‌های خشك استان نسبتاً زیاد است؛ به طوری كه معمولاً حدود ۵ تا ۶ ماه طول می‌كشد.
مهم‌ترین بادهای استان مشتمل بر باد سرمه (مه) و باد گرم است. باد مه از جانب شمال و شمال غربی می‌وزد، و باد گرم كه از جانب شرق استان می‌وزد، موجب افزایش تبخیر، كاهش رطوبت و افزایش دمای هوا در تابستان و بهار می‌شود. با وجود این، فصل‌های بهار و تابستان مناسب‌ترین زمان سفر جهت گذراندن اوقات فراغت در این استان است. سرسبزی و زیبایی طبیعت استان زنجان در این دو فصل وصف‌ناپذیر است.
جغرافیای تاریخی استان
استان زنجان یكی از نواحی تاریخی سرزمین ایران است و كاوش‌های باستان‌شناختی و آثار باقی‌‌ماندهٔ تاریخی، دیرینگی و قدمت آن را نشان می‌دهند. پیشینهٔ تاریخی این استان را می‌توان در چهار دوره به شرح زیر مورد مطالعه قرار داد:
– دوران پیش از تاریخ (هزارهٔ هفتم تا اوایل هزارهٔ سوم پیش از میلاد):
چگونگی سیر این دورهٔ‌ تمدنی به علت كمبود اطلاعات و مدارك، تاریك و مبهم است. قدیمی‌ترین آثار دوران پیش از تاریخ كه در این منطقه یافته و بررسی شده‌اند، احتمالاً به دورهٔ «بَردوستیَن» تعلق دارند. این یافته‌ها كه شامل ابزارهای كوچك جماعت‌های آغارین بشری است، در حدود سی ‌هزار سال قدمت دارند. مشخص‌ترین زیستگاه این جماعت در زنجان، غار تاریخی «گلجیك» است.
– دوران تاریخی (اوایل هزارهٔ سوم تا اواخر هزارهٔ‌ دوم پیش از میلاد):
یافته‌هایی كه از این دوره در منطقهٔ ایجرود به دست آمده‌‌اند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. پراكندگی زیستگاه‌های انسانی منطقهٔ ایجرود در هزارهٔ سوم و دوم پیش از میلاد، در هشت كانون باستانی و تداوم حیات آن‌ها تا هزارهٔ اول پیش از میلاد، حكایت از شكوفایی و دیرپایی تمدن فلات مركزی ایران در این ناحیه دارد. آثار این دوران در روستاهای ضیاء‌آباد، ‌ آق‌كند، گل‌تپه، چایرلو، قلتون و اوغول‌بیگ به دست آمده‌اند. ارزیابی و مطالعهٔ آثار نقش‌های سیاه‌رنگ بر روی سفال‌های نخودیِ كشف‌شده از این كانون‌های تاریخی، پیوند تمدن‌‌های تپهٔ حصار دامغان، تپهٔ سیَلك كاشان، تپهٔ زاغهٔ دشت قزوین و ایجرود زنجان را نشان داده است.
دو اثر از این دوره در جنوب غربی شهرستان خدابنده شناسایی شده‌اند: یكی در تپهٔ تاریخی «یارمجه» (تكمه‌تپه) در قشلاق‌های افشار، و دیگری در تپهٔ تاریخی «امان ارغین‌بلاغی» منطقهٔ بزینه‌رود شهرستان خدابنده، كه هر كدام بخشی از نادرترین آثار زیستگاه‌های انسانی دوران هزارهٔ سوم و دوم پیش از میلاد را در خود جای داده‌اند.
– دوران تاریخی جدید (اواخر هزارهٔ دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی):
از این دوره نیز یافته‌هایی در منطقهٔ زنجان به دست آمده است كه بارزترین آن نوعی سفال سادهٔ خاكستری‌رنگ است كه یادگار زمان مهاجرت اقوام آریایی به این منطقه است.
پایه و اساس این اطلاعات، نتایج به‌دست آمده از بررسی‌ سفال‌هایی است كه بیش‌تر به طور اتفاقی از گورستان‌ها و تپه‌های قدیمی منطقهٔ كشف شده‌اند. تكنیك، فرم و نقش سفالینه‌ها، مطمئن‌ترین ابزار شناسایی تمدن‌های پیش از تاریخ هستند.
یكی از قابل‌توجه‌ترین ظرف‌هایی كه در تمامی مراكز استقرار انسانی این دوره مورد استفاده قرار می‌گرفته است، ظرف‌های سفالی قوری‌مانندی با لولهٔ نسبتاً بلندی است كه در مراسم به خاك‌سپاری مردگان مورد استفاده قرار می‌گرفته است و در همهٔ گورهای شكافته‌شدهٔ این دوره دیده شده است. نقش‌های روی سفالینه‌های تپهٔ‌ سیلك كاشان و مجسمه‌های باستانی لرستان، ارتباط این نوع ظرف با مردگان را نشان می‌دهند. قوری‌های این منطقه كه عموماً بی‌‌نقش‌اند و با آثار به‌دست‌آمده از خوروین و املش قابل مقایسه‌‌اند، احتمالاً دلیل دیگری بر پیوند این اقوام، ‌ در اوایل هزارهٔ اول پیش از میلاد است.
شواهد تاریخی موجود نشان می‌دهند كه تا اوایل نیمهٔ اول هزارهٔ اول پیش از میلاد، دستگاه فرمانروایی معینی در منطقه وجود نداشته و حكومت «اورارتویی» نیز به علت دوری مسافت نتوانسته بود بر این نواحی چیرگی یابد. هم‌چنین كمی ابزار و جنگ‌افزارهای به‌‌دست‌آمده از گورهای باستانی نشان می‌دهد كه برخلاف تمدن‌های فلات مركزی ایران كه اقوامی جنگجو بوده‌اند، مردمان این منطقه به علت فراوانی چشمه‌سارها و آب‌های سطحی عمدتاً به دامداری و كشاورزی مشغول بوده‌اند و به همین جهت، امنیت نسبی بر منطقه حاكم بوده است. طبق اسناد آشوری‌ها، این منطقه در قرن نهم پیش از میلاد «آندیا» نام داشته است و به احتمال ضعیف، اقوام ساكن آن با اقوام لولوبی و گوتی دامنه‌‌های زاگرس پیوندهایی داشته‌‌اند.
این منطقه از لحاظ جغرافیایی تاریخی، در آغاز هزارهٔ اول پیش از میلاد، از شمال با كادوسیان و كاسپیان، از مغرب با لولوبیان و گوتیان و از طرف جنوب شرقی و شرقی با پدیدهٔ تاریخی ماد همسایه بوده است. در دوره‌های بعد مادها، این اقوام را زیر فرمان آورده‌اند.
طبق اسناد آشوری در قرن هفتم پیش از میلاد، منطقهٔ زنجان «مادای» نام داشته است. آنچه این ادعا را درست می‌نمایاند، كشف آثاری از هزارهٔ اول پیش از میلاد در روستای مادآباد زنجان است. اما به علت روی‌دادن جنگ‌‌های ممتد منطقه‌ای (در قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد) تمدن در این منطقه به شكوفایی درخور دست نیافته است.
از قرن هفتم پیش از میلاد تا اواخر هزارهٔ اول پیش از میلاد؛ یعنی در تمام دوران شاهنشاهی هخامنشی، تاریخ منطقه با ابهام بیش‌تری همراه است. از میان آثار كشف‌شدهٔ دورهٔ هخامنشی، سكهٔ «دریك» و «ریتون» در خدابنده و گردن‌بندهای طلایی با بُن‌مایه (موتیف) «گل لوتوس» كه نقش‌های آن‌ها با كنده‌كاری‌های تخت‌جمشید قابل مقایسه‌‌اند و هم‌چنین چهرك (نقاب) طلایی مردگان گورها با آرایش مو و كلاه دوران هخامنشی را می‌‌توان نام برد.
یادگارهای باستانی از جمله آتشگاه عظیم تخت‌سلیمان در غرب، عبادتگاه بهستان در جنوب و آتشكده‌های ساسانی در طارم نشان می‌دهند كه در دوران اشكانیان و ساسانیان، دره‌های زنجان‌رود و قزل‌اوزن از رونق بیش‌تری برخوردار بوده‌اند. گزارش‌های جغرافیادانان آغاز دورهٔ اسلامی نیز این موضوع را تأیید می‌كنند.
از پانزده كانون باستان‌شناسی بررسی شدهٔ‌ این دوره، ۹ كانون در درهٔ رود قزل‌اوزن و در طارم علیا واقع شده‌اند كه از شكوه و آبادانی این بخش از منطقه، در قرن‌های دوم تا پنجم میلادی حكایت می‌كنند. از مهم‌ترین آثار آن دوره به آتشكدهٔ تشویر می‌توان اشاره كرد كه در روستای تشویر در میان گورستانی تاریخی، با سنگ و ساروج و با طرح چهار طاقی در ابعاد ۴×۴ مترمربع با پوشش گنبدی‌شكلی ساخته شده است.
تركیب بنا، یادآور سبك معماری آتشكده‌های دوران ساسانی است و با آتشكدهٔ نیاسر كاشان قابل مقایسه است؛ با این تفاوت كه این بنا، سنگی است و در ساختن آن از آجر استفاده نشده است. این آتشكده برخلاف آتشكده‌های عظیم دوران ساسانی كه جنبهٔ دولتی و تشریفاتی داشتند، به عنوان آتشكدهٔ محلی مورد استفاده قرار می‌‌گرفته است و با گذشت زمان، پیرامون آن به گورستان تبدیل شده است.
– دوران اسلامی (از قرن ۷ تا ۱۹ میلادی برابر با قرن اول تا ۱۴ هجری):
این دوره از تاریخ زنجان، با فتح آن در زمان خلافت عثمان و به دست «براءبن عازب» سردار مشهور آغاز می‌شود.
به استناد مداركی كه از ۶۲ كانون باستان‌‌شناختی منطقه به دست آمده است، به استثنای دره طارم علیا در رودخانهٔ قزل‌اوزن و شهر زنجان، در بقیهٔ نواحی، نقل و انتقال قدرت سیاسی و مذهبی به آرامی صورت گرفته و با خرابی و درگیری همراه نبوده است.
متن‌ها و اثرهای موجود تاریخی نشان می‌دهند كه این منطقه در سرتاسر دوران اسلامی، به ویژه از قرن‌های چهارم تا هشتم هجری (در دوران حكومت كنگریان، سلجوقین و ایلخانیان) از شكوفایی اقتصادی، فرهنگی و هنری برخوردار بوده است. از آثار این دوره می‌توان مسجدهای جامع قِروه، سجاس، قلابر؛ كاروان‌سراهای نیك‌پی، سرچم؛ آثار تاریخی عظیم‌ سلطانیه، خدابنده، ابهر و سایر آثار تاریخی را نام برد.
اصولاً یكی از دلایل انتخاب سلطانیه به پایتختی، رونق اقتصادی این منطقه در قرن هفتم و هشتم هجری بوده كه توجه ایلخانان مغول را به خود جلب كرده است. كاشی‌های مطلایی كه از تپهٔ‌ نور و سفال‌های سلطان‌آبادی بسیار جالبی كه از تپهٔ نور‌آباد خدابنده به دست آمده‌اند، گواهی بر رونق اقتصادی و فرهنگی آن دوره‌اند.
پس از برچیده شدن حكومت ایلخانی به دست سربداران در قرن نهم هجری، منطقهٔ زنجان نیز دچار فتنهٔ خانمان‌سوز‌ تیمورلنگ شد و به شدت ویران گردید.
تنش‌های سیاسی و كشمكش‌های نظامی تا قرن دهم هجری شمسی، مانع رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در این منطقه شده است. در دوران حكومت صفویه و قاجاریه، به ویژه در دوران حكومت شاه‌طهماسب، شاه‌‌عباس و آغامحمدخان قاجار، رونق نسبی اقتصادی و فرهنگی در منطقه برقرار بوده است. قسمت اعظم روستاهای بخش‌ها و شهرهای كنونی، با توجه به نظام ارباب و رعیتی، تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری تكوین و تكامل یافته‌اند و در طول دهه‌های اخیر، به سرعت در حال رشد و گسترش بوده‌اند.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال۱۳۷۵ مركز آمار ایران، جمعیت استان زنجان ۸۹۰‚۹۰۰ نفر بوده است كه از این تعداد ۴۷/۶۲ درصد در نقاط شهری و ۵۲/۳۷ درصد در نقاط روستایی سكونت داشته، و بقیه غیرساكن بوده‌اند. از كل جمعیت استان در همین سال ۳۸۱‚۴۵۳ نفر مرد، و ۵۰۹‚۴۴۷ نفر زن بوده‌اند. لذا نسبت جنسی جمعیت این استان برابر ۱۰۱/۳ زن در برابر ۱۰۰ مرد می‌باشد. از جمعیت این استان ۴۱/۳۸ درصد در گروه سنی كم‌تر از ۱۵ ساله، ۵۳/۹۳ درصد در گروه سنی ۱۵-۶۴ ساله و ۴/۶۹ درصد در گروه سنی ۶۵ ساله و بالاتر قرار داشته‌اند و سن بقیهٔ افراد نیز نامشخص بوده است.
در آبان‌ماه ۱۳۷۵، از جمعیت استان ۹۹/۹۱ درصد را مسلمانان تشكیل می‌داده‌‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۹۹/۸۷ درصد، و در نقاط روستایی ۹۹/۹۴ درصد بوده است.
در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، در حدود ۱۶۸‚۷۷ نفر به استان وارد شده‌‌اند، یا در داخل این استان جابه‌جا شده‌اند. محل اقامت قبلی ۳۰/۸ درصد مهاجران، سایر استان‌ها، ۵/۶۵ درصد در شهرستان‌های دیگر همین استان، و ۶۲/۷۷ درصد در شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت قبلی بقیهٔ افراد، خارج از كشور و یا اظهارنشده بوده است. مقایسهٔ محل اقامت قبلی مهاجران با محلی كه در آن سرشماری شده‌اند، نشان می‌دهد كه ۳۵/۳۷ درصد از روستا به شهر، ۳۴/۶۴ درصد از شهر به شهر، ۱۵/۸۶ درصد از روستا به روستا ۱۲/۶۸ درصد از شهر به روستا – در طی ۱۰ سال قبل از سرشماری آبان ۱۳۷۵ – مهاجرت كرده‌‌اند.
در آبان‌ماه ۱۳۷۵، از ۸۱۷‚۷۷۳ نفر جمعیت ۶ ساله و بالاتر استان، ۷۴/۵۳ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۶-۱۴ ساله ۹۵/۲۱ درصد، و در گروه سنی ۱۵ ساله و بالاتر ۶۵/۲۳ درصد بوده است. در میان افراد لازم‌التعلیم (۶-۱۴ ساله)، نسبت باسوادی در نقاط شهری ۹۷/۷۵ درصد و در نقاط روستا‌یی ۹۳/۰۳ درصد بوده است. در این استان، نسبت باسوادی در میان مردان ۸۱/۶۸ درصد، و در میان زنان ۶۷/۷۹ درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب ۸۷/۹۷ درصد و ۷۷/۵۴ درصد، و در نقاط روستایی ۷۵/۶۱ و ۵۸/۹۲ درصد بوده است.
در این سال، از جمعیت ۶-۲۴ سالهٔ استان، ۶۳/۳۹ درصد در حال تحصیل بوده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۷۴/۴۷ درصد، و در نقاط روستایی ۵۳/۶۷ درصد بوده است. در این استان ۹۲/۳۸ درصد از كودكان، ۸۰/۹۳ درصد از نوجوانان و ۳۲/۹۳ درصد از جوانان به تحصیل اشتغال داشته‌اند. در آبان‌ماه ۱۳۷۵، در این استان افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار)، در مجموع، ۳۵/۰۵ درصد از جمعیت ده‌ساله و بالاتر را تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۳۳/۹۴ درصد، و در نقاط روستایی ۳۶/۱۲ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، ۹۰/۱۱ درصد را مردان و ۹/۸۹ درصد را زنان تشكیل می‌‌داده‌اند. استان زنجان دارای دانشگاه معتبر منطقه‌ای است كه در سطوح عالی، به تربیت نیروی انسانی می‌پردازد.
براساس نتایج همین سرشماری، از شاغلان ده‌ساله و بالاترِ استان، ۳۹ درصد در گروه عمدهٔ كشاورزی، ۳۱/۲۵ درصد در گروه عمدهٔ خدمات، ۲۸/۸۳ درصد در گروه عمدهٔ صنعت اشتغال به كار داشته‌اند و شغل ۰/۹۳ درصد از افراد نامشخص بوده است. این نسبت در نقاط شهری، به ترتیب ۷/۷۳ درصد، ۵۴/۱۰ درصد، ۳۷/۱۰ درصد و ۱/۰۷ درصد؛ و در نقاط روستایی به ترتیب ۶۶/۸۶ درصد، ۱۰/۸۹ درصد، ۲۱/۴۴ درصد و ۰/۸۱ درصد بوده است. بدین‌ترتیب ملاحظه می‌شود كه بیش‌‌ترین تعداد شاغلین در نقاط شهری در گروه‌ عمدهٔ خدمات، و در نقاط روستایی در گروه عمدهٔ كشاورزی اشتغال داشته‌اند.
شرایط جغرافیایی مشتمل بر تنوع آب و هوایی، برخورداری از منابع آب و حاصلخیزی خاك، این استان را به صورت یك منطقهٔ‌ مناسب كشاورزی درآورده است.
بعضی از محصولات كشاورزی و باغی استان، از نظر مقدار سطح زیركشت و تولید، از جمله انگور، با ۱۳۶ هزار تن در سال، مقام اول را در كشور دارد.
كشاورزی به صورت‌های دیمی و آبی انجام می‌گیرد و در حدود ۶۵ درصد زمین‌های زیركشت استان را زمین‌های دیم تشكیل می‌دهند كه بیش‌تر در نواحی كوهپایه‌ای و دامنهٔ كوه‌‌ها قرار دارند.
در حال حاضر، استان زنجان یكی از قطب‌های مهم كشاورزی و دامداری غرب كشور به شمار می‌آید. انواع فعالیت در هر دو بخش به دو شیوهٔ صنعتی و سنتی انجام می‌شود. از دیگر بخش‌های دامپروری، رمه‌گردانی عشایری در این استان است. استان زنجان در زمینهٔ دامپروری صنعتی و تولید گوشت و شیر، در سطح كشور، جایگاه درخور توجهی را احراز نموده و یكی از مهم‌ترین مراكز مرغذاری كشور محسوب می‌شود.
در بخش صنعت و معدن نیز استان زنجان موقعیت ممتازی دارد؛ به ویژه آن‌كه به دلیل هم‌جواری و نزدیكی به استان‌های تهران و گیلان كه با محدودیت‌های قانونی و جغرافیایی در توسعه و گسترش واحدهای صنعتی روبه‌رو هستند، از امكانات توسعهٔ صنعتی برخوردار شده و زیربناهای لازم نیز برای آن فراهم شده است. معادن فعال استان عبارت‌اند از : كائولن، فلدسپات و سیلیس. در بخش صنعت، صنایع كارخانه‌ای فلزی، شیمیایی، دارویی، غذایی، ریسندگی و بافندگی، ساختمانی، الكتریكی، چوبی و سلولزی فعال هستند. صنایع دستی استان نیز قابل‌توجه و از اهمیت ویژه‌ای در سطح كشور برخوردار است.