ارتفاع ستونهای این بنا نسبت به قطر آنها سه به یك است و این باعث شده در میان تمام معابد دنیا بی نظیر و منحصر به فرد باشد. معبد آناهیتا بنای تاریخی كه امروزه در شهر كنگاور واقع شده‌است. كنگاور در میانه راه امروزی همدان كرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون قرار گرفته‌است.
بنای معروف به معبد آناهیتا در مركز شهر كنگاور در استان كرمانشاه بر سر راه همدان به كرمانشاه قرار دارد. این بنا بر روی تپه ای طبیعی با حداكثر ارتفاع سی و دو متر نسبت به سطح زمین های اطراف ساخته شده است. برخی از مورخین این بنا را معبدی برای الهه آناهیتا دانسته اند. آناهیتا به معنای پاك و دور از آلودگی در اعتقاد ایرانیان باستان الهه آب، فرشته نگهبان چشمه‌ها و باران و همچنین نماد باروی، عشق و دوستی بوده است. این اعتقاد از دوران پیش از زرتشت در ایران وجود داشته و در دوران‌های بعدی هم مورد توجه قرار گرفته است. به احترام این الهه ایرانی معابد و تندیس‌های فراوانی در دوره‌های تاریخی پیش از اسلام در سرزمین ایران ساخته شده است. همچنین پل دختر و قلعه دختر هایی كه در سراسر ایران ساخته شده اند به احترام و به یاد این الهه بنام دختر مزین هستند.
از آناهیتا یادواره‌هایی (شامل معابد و كتیبه ها) در همدان، شوش، كازرون و آذربایجان، كرمانشاه و كنگاور به‌جای مانده است. معبد آناهیتا در كنگاور مشهورترین معبد منسوب به آناهیتا در ایران است. ارتفاع ستونهای این بنا نسبت به قطر آنها سه به یك است و این باعث شده در میان تمام معابد دنیا بی نظیر و منحصر به فرد باشد. معبد آناهیتا دومین بنای سنگی ایران پس از تخت جمشید است. سبك معماری این بنا شیوه پارتی است.
این مكان در سال ۱۳۱۰ با شماره ۳۱ به ثبت آثار ملی رسیده است.
معبد آناهیتا بنای تاریخی كه امروزه در شهر كنگاور واقع شده‌است. كنگاور در میانه راه امروزی همدان كرمانشاه و بر سر راه تاریخی هگمتانه تیسفون قرار گرفته‌است. آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بوده‌است. «بقایای این پرستشگاه باشكوه كه از بزگترین بناهای سنگی در ایران است با بنایی چهار ضلعی مستطیلی شكل بر فراز تخت سنگ كم ارتفاع سیلیس آتشفشانی در شهر كنگاور و در استان كرمانشاه قرار دارد. پرستشگاه آناهیتا نیز همچون بناهای كه بر بلندی ساخته شده است برگرفته از شیوه سكوسازی (صُفه سازی)كه در دشت ایران باب بوده است و دردوره های پسین نیز بناهای مهم پرستشگاهی و برخی بناهای حكومتی روی سكو بنا می شده اند.».
با وجود اینكه قدمت این بنا را به دورهٔ اشكانی و ساسانی نسبت داده اند و نشانه‌ها و واژه‌های دوره ساسانی بر روی سنگ‌ها حك گردیده‌است، برخی دیگر از محققین به تبعیت از نوشته های مورخین ایرانی و عرب سده سوم ه.ق به بعد، این بنا را كاخی ناتمام برای خسرو پرویز معرفی كرده اند. عده ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم ق.م و عده دیگر آن را به سده اول ق.م نسبت می دهند. سیف الله كامبخش فرد – كاوشگر بنا – آن را به سه دوره هخامنشی، اشكانی و ساسانی نسبت می دهد و مسعود آذرنوش كاوشگر دیگر بنا، آن را كاخ ناتمامی از خسرو پرویز در اواخر دوره ساسانی می داند.
این بنا بر روی تپه‌ای با ارتفاع ۳۲ متر و در ابعاد ۲۰۹ متر در ۲۲۴ مترساخته شده است. ارتفاع ستونهای این بنا نسبت به قطر آنها سه به یك است و این باعث شده در میان تمام معابد دنیا بی نظیر و منحصر به فرد باشد. معبد آناهیتا دومین بنای سنگی ایران پس از تخت جمشید است.
نقشه این بنا چهار ضلعی و هر ضلع آن به شكل صفه ای است كه با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده اند و نمای بیرونی آنها به وسیله سنگ های بزرگ تراشیده شده، به صورت خشكه چین پوشش داده شده است. در مواردی برای اتصال برخی از بلوك ها، از بست های آهنی و سربی استفاده شده است.
در قسمت جنوبی بنا، پلكان دو طرفه ای به درازای یك صد و پنجاه و چهار متر وجود دارد. هر دو تا پنج پله، در یك بلوك سنگی ایجاد شده است. در حال حاضر تعداد سنگ پله ها در پلكان شرقی بیست و شش پله و در پلكان غربی بیست و یك پله است.
با توجه به ارتفاع دیوار به طور یقین تعداد پله ها بیشتر از این بوده است. در بخش شمال شرقی بنا نیز دو ردیف موازی سنگ های تراشیده به كار رفته كه نشان از ورودی به عرض دو متر در این بخش از بنا است. در مركز بنا، صفه ای با جهت شرقی – غربی ساخته شده كه نود و سه متر طول دارد و بین سه تا پنج متر ارتفاع دارد. بر روی صفه های چهارگانه این بنا به جز فاصله بین دو رشته پلكان جنوبی، یك ردیف ستون قرار گرفته است. این ستون ها كوتاه و قطور هستند.
معدن سنگ چهل مران در ۲ كیلومتری باختر این بنا قرار دارد و اكنون سنگ‌های نیمه تراش میان ستون و سنگ‌های نما در سطوح معدن از همان زمان باقی مانده‌است.
پیشینه تاریخی معبد آناهیتا
هرچند در مورد ماهیت این بنا اختلاف نظر وجود دارد ولی نظریه معروف‌تر بنا را معبدی برای الهه آناهیتا می‌داند. در قرن یكم بعد از میلاد مسیح ایسیدور خاراكسی جغرافیدان یونانی اولین كسی كه در كتاب خود به معبد آناهیتا اشاره كرده و آن را معبد آرتمیس نامیده است. از قرن نهم تا چهاردهم مورخان اسلامی از این منطقه دیدن نموده و مشاهدات خود را در گزارش‌هایشان ثبت كرده‌اند. ابن فقیه در كتاب مشهور البلدان نوشته است: "هیچ ستونی شگفت انگیز تر از ستونهای معبد آناهیتا كنگاور نیست."
نخستین حفاری‌های باستان‌شناسانه سال ۱۳۴۷ انجام شد و طبق تحقیقات اولیه، بنا را مكانی برای پرستش الهه آناهیتا در دوره اشكانی دانستند. در تابستان سال ۱۳۴۷ برای نخستین بار هیئتی در تپهٔ ناهید كنگاور به كاوش‌های باستان‌شناسی پرداخت. پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد كه از مجموع تپه، تقریباً حدود پنجاه و سه هزار متر مربع به بنای تاریخی اختصاص دارد كه به جز چند سر ستون شكسته و تعدادی حجاری‌های پراكنده در كنار كوره‌های آهك پزی كه چند سال قبل از آن تعطیل شده بود چیز دیگری مشهود نیست، با این حساب مجموعهٔ معماری در زیر محله‌ها مدفون بود. اعضای هیئت عكس هوایی كنگاور را كه در سال ۱۹۳۲ میلادی به وسیلهٔ آقای اریخ اشمیت تهیه شده بود، پس از تعبیر و تفسیر و یافتن گرته و اثری از امتداد ابهام آمیز دیوار و صفهٔ تاریخی مدفون، مورد استفاده قرار داد و موفق گردید بخشی از دیوار شرقی را در آن تشخیص داده و پس از كاوش، آن قسمت از صفه را از خاك ایام آزاد نماید. (این فصل سه ماه طول كشید.) در سال ۱۳۵۴ كاوش‌های بعدی و پیدا شدن سنگ‌كنگره‌ای مشابه تاق گرا در سرپل ذهاب این نظریه را مطرح كرد كه ممكن است این بنا باقی‌مانده یكی از كاخهای خسرو پرویز در دوره ساسانی باشد كه البته وجود شواهد دیگر به نظریه اول قوت بیشتری می‌بخشد. كاوش‌ها نشان داده این معبد در دوران سلجوقی، ایلخانی، صفویه و قاجار به منظورهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گرفته و از هر كدام از این دوران‌های تاریخی اثری در معبد به‌جا مانده است.
معبد آناهیتا به تدریج در طول سالیان دراز تخریب شده است. آثار معماری متشكل از گچ و آهك را مردم محلی برای تهیه گچ و آهك تازه استفاده می‌كردند. در طول هزاران سال مردم كنگاور با ذوب گچ و آهك موجود در محوطه تاریخی، بقایای ساختمانی معبد آناهیتا را نابود كرده‌اند. معبد پس از زلزله كنگاور در سال ۱۳۳۶ و ساخت و سازهای مردم تقریبا به یك خرابه تبدیل شده بود.
وضعیت فعلی معبد آناهیتا
بدون شك معبد آناهیتا به لحاظ ارزش تاریخی از جمله برجسته‌ترین آثار و میراث‌های فرهنگی سرزمین ایران است. همچنین ویژگی‌های منحصر به فرد این محوطه تاریخی می‌تواند در جذب گردشگر داخلی و خارجی و رونق اقتصادی منطقه هم تاثیر گذار باشد. این اثر سال‌هاست در انتظار ثبت در فهرست جهانی یونسكو قرار دارد. یكی از موانع ثبت این اثر در فهرست جهانی یونسكو كامل نشدن پژوهش در مورد سابقه بنا و قطعی نشدن نظریه‌های مربوط به سابقه تاریخی آن است.
در گوشه شمال غرب این بنا امامزاده و مسجدی برپاست.
روبروی معبد نیز جگركی بنام معبد وجود دارد كه میتوانید از آن غذا تهیه كنید.
