در پشت بام این خانه، چاه خانه‌ای قرار دارد كه به وسیله چرخ چاه از آن آب می‌كشیدند و آب انبار خانه را كه در طبقه همكف قرار داشت، پر می‌كردند.
موزه آب یزد خانه پنج طبقه كلاهدوز ها است كه در آن می توانید از لوازم مختلف حفر قنات، ابزار و ادوات اندازه گیری حجم آب، وسایل تامین روشنایی در قنات، اسناد و مدارك خرید و فروش آب و وقف نامه‌های قدیمی، كتابچه میراب ها و اسناد توزیع آب، ظروف نگهداری و حمل آب و بسیاری لوازم ارزشمند دیگر دیدن كنید.
چیزی كه این خانه را از سایر خانه های مشابه خود در یزد متفاوت ساخته است، وجود یك رشته كاریز صد ساله است كه از میان این خانه عبور می كند. جالب است بدانید در پشت بام این خانه، چاه خانه ای قرار دارد كه به وسیله چرخ چاه از آن آب می كشیدند و آب انبار خانه را كه در طبقه همكف قرار داشت، پر می كردند. خانه كلاه دوز در زمینی به مساحت ۷۲۰ مترمربع و به فرمان مرحوم حاج سید علی اكبر كلاه دوز از بازرگانان روزگار قاجاریه در سال ۱۲۶۶ خورشیدی، در شمال میدان امیر چخماق ساخته شده است.
یزد تنها شهر جهانی ایران است و نامش در فهرست یونسكو خود نمایی می كند.
در شمال میدان امیرچخماق و در ابتدای خیابان قیام بر سردر یكی از خانه های قدیمی، عبارت موزه آب به چشم می خورد كه با ورود به آن می توانید به مرور تاریخ چند هزارساله آب در این مرز و بوم بپردازید. موزه آب یزد سال هاست كه در خانه تاریخی كلاهدوزها برپا شده و توانسته است توجه گردشگران را به خود جلب كند. در سال ۱۳۷۹ و همزمان با برگزاری نخستین همایش بین المللی كاریز بود كه این موزه كار خود را آغاز كرد تا ارزش و اهمیت آب را در منطقه ای كویری به مردم نشان دهد. حالا بسیاری از این موزه با عنوان یكی از بهترین موزه های آب دنیا یاد می كنند؛ جایی كه در آن می توان آثار و ابنیه های تاریخی در زمینه های مختلف مربوط به آب را شناخت و كمی بیشتر در مورد تاریخ این سرزمین دانست.
آنچه كه موزه آب یزد را از دیگر موزه های آب متمایز می كند گذشتن یك رشته كاریز صدها ساله از میان آن است؛ كاریزی كه روزگاری آب مورد نیاز مردم را تامین می كرد.
ساختمان موزه
خانه كلاهدوزها از آثار ارزشمند یزد است كه به درخواست مرحوم حاج سید علی اكبر كلاهدوز، از بازرگانان عصر قاجاریه در فاصله سال های ۱۲۶۶ تا ۱۲۶۹ خورشیدی ساخته شد. هم اكنون مالك این بنا شركت آب منطقه ای یزد است و همه می توانند به عنوان موزه آب از آن دیدن كنند. زمین این بنا حدود ۷۲۰ مترمربع است و بنا پنج طبقه یا سطح دارد:
سطح اول: محل برخورد دو قنات
از سطح اول یا پایین ترین طبقه خانه، انشعاب دو كاریز رحیم آباد و زارچ، گذر می كند. امروزه قنات زارچ با بیش از دو هزار سال قدمت و ۷۵ كیلومتر طول، هنوز فعال است.
سطح دوم: انباری متفاوت برای خواركی ها
سطح دوم پایاب است؛ بخشی از هر ساختار آبی كه كمترین گودی را دارد و محل شستن ظروف و البسه نیز به شمار می رود. پایاب این ساختمان در عمق ده متری قرار گرفته و فضای آن به صورت هشت ضلعی است. برخورداری این قسمت از دمای ثابت و اختلاف ۱۴ درجه ای با محیط سبب شده بود تا در گذشته محیط مناسبی برای نگهداری خوراكی ها باشد. در میان این سطح حوضی دیده می شود كه گذر آب كاریز از آن هوا را مطبوع نگه می دارد.
نگهداری غذا نیز با روش خاصی انجام می شد. در آن زمان آذوقه را بر روی صفحه ای چوبی قرار می دادند و آن را در میان هوا و زمین آویزان می كردند. در گذشته گذر آب قنات از این قسمت باعث می شد كه خنك تر از سایر قسمت ها باشد. امروزه آب در این قسمت جریان ندارد؛ اما هنوز هم می توان اختلاف دما را با بیرون به خوبی حس كرد.
سطح سوم: سكونتگاه تابستانه
در طبقه سوم به زیرزمین می رسیم كه اتاق و دالان های متعدد و مرتبط دارد و بیشتر روزهای گرم تابستان مورد استفاده اهالی خانه بوده است. زیر زمین در چهار طرف حیاط و قسمت زیر هر اتاق مخصوص به یكی از ساكنان بود و فقط آن شخص در فصل گرما از آن استفاده می كرد.
سطح چهارم: محل سكونت
در طبقه چهارم با همكف مواجه می شویم كه اتاق های پنج دری، تالار، اتاق ارسی، آشپزخانه و محل زندگی خدمتكاران خانه را در آن تعبیه كرده اند. آقای كلاهدوز و همسرش به همراه دختر و دو پسرش و عروس های شان و دو خانواده از خدمتكاران در این خانه زندگی می كردند. اتاق هایی كه در این خانه و برای استفاده ساكنان تعبیه شده اند عبارتند از:
اتاق ارسی: پنجره های این اتاق از پایین به بالا باز می شوند. می گویند در آن زمان دو نفر از خدمتكاران، هر پنجره را روی شانه های خود قرار می دادند و به سمت بالا می كشیدند تا بتوانند چفت های آن را ببندند. این اتاق در هنگام ازدواج به عنوان حجله خانه و مهمان خانه مورد استفاده قرار می گرفت. در زیرزمین و درست زیر اتاق ارسی، اتاقی وجود دارد كه در گذشته جهت نگهداری خمره ها، شیشه های ترشی و سركه از آن استفاده می شد.
اتاق پنج دری: خیاط خانه و اتاق خدمه در این بخش برپا بود. زیر اتاق پنج دری اتاقی نیز وجود دارد كه اهالی خانه در فصل تابستان نهار و شام را در آنجا صرف می كردند و جایی برای خواب نیز به شمار می رفت.
اتاق دالان: اتاقی در كنار پنج دری كه محل سكونت آقای كلاهدوز بود و پس از مرگ ایشان، همسرش در آن سكونت یافت.
اتاق بادگیر: اتاقی در كنار پنج دری كه قبلا دارای بادگیر بود و دختر بیوه آقای كلاهدوز در آن زندگی می كرد.
تالار: محوطه ای با سقف بلند و قوسی شكل است كه یزدی ها آن را خنك جای می خوانند؛ یعنی مكانی برای استراحت در ایام تابستان.
هر اتاق، فضای كوچكی به نام بالا خانه دارد كه اشیای ارزشمند را در آن نگهداری می كردند. یك انباری نیز برای هر اتاق تعبیه شده است.
سطح پنجم: چاه خانه
طبقه پنجم، پشت بام خانه را شامل می شود كه چاه خانه نام دارد و چرخ چاه در آن دیده می شود. از طریق این چاه خانه و با استفاده از چرخ چاه، آب چاه های معروف به چهل گز را بر می داشتند و برای آشامیدن و موارد بهداشت اهل خانه استفاده می كردند. دو نفر مامور برداشت آب از قناتی بودند كه رحیم آباد نام داشت. آنها آب را بالا می كشیدند و به منبعی می ریختند تا اعضای خانواده در طبقه همكف آن را برداشت كنند. برای همین است كه می گویند این خانه حدود ۱۵۰ سال پیش دارای سیستمی شبیه لوله كشی آب بوده است.
تزئینات خانه كلاهدوز
خانه های ایرانی به خاطر بهره بردن از هنرهای چشم نواز دیدنی هستند. خانه كلاهدوزها هم از این قاعده مستثنی نیست و می توان آن را یكی از جلوه گاه های هنر گچ بری دانست. گچ كاری های خانه كلاهدوز نقوش گل و گیاه و جانوران را دارند و چهره خاصی به بنا بخشیده اند. زمینه گچ كاری ها در طبقه چهارم دارای زمینه ای از سیمگل كمرنگ (كاهگل بسیار ظریف) هستند و زیبایی خاصی دارند. تالار آیینه یكی از زیباترین بخش های این خانه به شمار می رود؛ جایی كه آثار تحسین برانگیز هنرمندان و معماران آن دوره را میتوانید ببینید. پنجره های اُرسی و شیشه های رنگین از دیگر زیبایی های این خانه هستند كه دنیای رنگارنگی را در آن ایجاد كرده اند.
اشیای موجود در موزه
همانگونه كه از نام این موزه پیداست می توانید آثار مرتبط با آب را در آن ببینید. بیش از دویست اثر تاریخی از وسایل كندن قنات تا اسناد و مدارك قنات های اصلی یزد در این موزه نگهداری می شود.
یادگاری قنات‌ها
یكی از سازه های مهم ایرانیان در زمینه آب، قنات است كه امروزه در محافل جهانی هم نام آن مطرح می شود و قنات ایرانی نیز در فهرست یونسكو قرار دارد. لوازم مختلف حفر قنوات، كلنگ های ویژه كندن كاریز، چرخ چاه، لباس مقنی، ابزار و ادوات اندازه گیری حجم آب، ماكت چگونگی گردش آب قنات ها و وسایل تامین روشنایی در قنات از جمله چیزهایی هستند كه در این موزه می بینید.
مجسمه هایی از مردم را می بینید كه به كارهای مربوط به قنات مشغولند. مقنی ها از جمله این افراد هستند و نكته جالب توجه آنها لباس سفید شان است. دلیل پوشیدن لباس سفید این بود كه همدیگر را در درون چاه های بزرگ ببینند و همچنین به آن به چشم كفن نگاه می كردند چرا كه هر لحظه ممكن بود بر اثر ریزش جان خود را از دست بدهند. در بخشی از موزه یكی از اصلی ترین ابزار حفر قنات یعنی چرخ چاه را می بینید كه ماكتی از یك چاه كن نیز در جوار آن قرار داده اند.
اسناد و وسایل مربوط به تقسیم و وقف آب
اسناد و مدارك خرید و فروش آب و وقف نامه های قدیمی از دیگر آثار موزه آب یزد هستند. یكی از اسناد جالب توجه، كتابچه میرآب ها و اسناد توزیع آب است. میرآب یعنی امیر یا رئیس آب؛ كسی كه در گذشته مدیر و محاسبه گر زمان و ساعت آبی بود و تقسیم گر عادلانه و تعیین كننده زمان تحویل دادن آب قنات به افراد محسوب می شد. او آب كشاورزی را تقسیم و دستمزد خود را از سهم آب قنات می گرفت. ابزار كارش ساعت آبی بود و جالب آنكه بدانید نخستین ساعت آبی دنیا با قدمت ۷۰۰ سال در این موزه نگهداری می شود و به دوره سید ركن الدین تعلق دارد.
در میان این اسناد چند سند ازدواج نیز به چشم می خورد چرا كه در آن زمان برخی از مردم مهریه زن را آب تعیین می كردند؛ همان چیزی كه در كویر حكم طلا را داشت. مدارك دیگری نیز دیده می شود كه بر اساس آنها خیرین به زنان بی سرپرست و یتیمان سهم آب می دادند.
ظروف و وسایل
در گذشته خبری از لوله كشی های امروزی نبود و مردم مجبور بودند آب را از منبع تا محل استفاده حمل كنند و البته جایی هم برای نگهداری آب مورد نیاز خود داشته باشند. ظروف نگهداری و حمل آب و بسیاری لوازم و اشیای مرتبط با آن از جمله انواع شیرهای برداشت آب از آب انبارها، ظروف سفالی و شیشه ای ویژه حمل و نگهداری آب، یك رشته مشك سقایی و ... را می توانید در موزه آب یزد ببینید.
مشربه چند هزار ساله یكی از دیدنی های این موزه است كه از آن در كتاب های تاریخی كهن یاد شده است. ظرفی شیشه ای نیز در این موزه به چشم می خورد كه دارای لوله های جانبی است؛ صدها سال پیش، آب را داخل این ظرف می ریختند و بالای آن برف می گذاشتند. این ظرف دو جداره است و آب شدن تدریجی برف باعث می شد تا آب خنك، تازه و عاری از هر گونه آلودگی باشد و از ورود حشرات به داخل آن جلوگیری شود.
مسیر دسترسی
برای دسترسی به این جاذبه می توانید از اتوبوس های خط پایانه دروازه قرآن پایانه شهدای محراب و یا خط چهارراه بعثت راه آهن استفاده كرده و در چهارراه شهدا پیاده شوید و با كمی پیاده روی به موزه برسید.