این معبد به عنوان یكی از كاملترین نیایشگاه‌های تاریخی ایران، در دوره اسلامی یعنی زمانی كه ایلخانیان بر ایران پارسی حكومت می‌كردند دستخوش تغییراتی شد تا نشانه‌هایی از اسلام اكنون بر تن این معبد به یادگار بماند.
معبد مهر مراغه كه باید آن را در ردیف یكی از نخستین سكونتگاه‌ها و معابد بشر پیش از تاریخ محسوب كرد كه از تاریخ ناگفته مراغه حكایت دارد.این بنا از نظر دقت در حجاری از معابد نمونه كشور است كه در دوره های اسلامی نیز تقدس خود را حفظ كرده است. این مجموعه باستانی شامل قبرستان، معبد و یك محوطه تاریخی می باشد.
این مجموعه در سال ۱۳۵۶در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این معبد یكی از چهار معبد مهری شناخته شده كشور و یكی از قدیمی ترین آثار معماری استان آذربایجان شرقی بشمار می رود. این اثر بوسیله عوامل انسانی در دل صخره های سنگی كنده شده و دارای فضاهای تو در تو در زیر زمین بوده و بطور كامل كاوش نشده است. بخشهایی از آن در زیر خانه های ساكنین محل در فاصله نسبتا زیادی از آن قرار دارند.
معبد مهر مراغه كه باید آن را در ردیف یكی از نخستین سكونتگاه‌ها و معابد بشر پیش از تاریخ محسوب كرد از تاریخ ناگفته مراغه حكایت دارد. این بنای تاریخی در دوره‌ی اشكانی نیز دایر بوده و آنرا جایی می دانند كه آیین میترائسم در آن اجرا می شد. اهالی منطقه این محوطه را با نام‌هایی مانند «امامزاده معصوم مراغه‌ای»، «خانقاه»، «اجاق» و «اولیا» نیز نامیده و می شناسند. این مكان شامل «معبد»، «قبرستان»، «اصطبل»، «چله خانه» و یك محوطه‌ی تاریخی است كه به‌نظر میرسد قبرستانی مربوط به عصر آهن است. این معبد در زیر این گورستان تاریخی قرار داردو با خاك‌برداری، بخشهایی از آن، خود را نمایان كرده، اما همچنان بخش عمده‌ای ازآن در زیر خاك قرار دارد. این مكان به جز از راه دالان ورودی دیگری ندارد.
معماری بنا
معبد "مهر" مراغه نیایشگاه زیرزمینی ومحل برگزاری آیین میترائیسم در جنوب روستای ورجوی مراغه به صورت زیرزمینی و صخره‌ای بنا شده‌است. پیروان آیین مهر یا میترا، آن را با تراشیدن قطعه سنگی عظیم از جنس شیست با دهانه‌ای به عرض ۵/۴ متر به وجود آورده‌اند.این بنا را از نظر حجم كار و دقت هنرمندانی كه در امر حجاری آن دخیل بوده‌اند می‌توان جزء نمونه‌های ارزنده نیایشگاه های كهن دانست. با توجه به این كه مشخصه معماری صخره‌ای تا دوران هخامنشی سطوح مسطح و راست گوشه بدون خطوط منحنی چه در درگاهها و چه در پوشش سقفها می‌باشد و در واقع این همان نكته‌ای است كه ما را به پیشینه‌ی معبد مهرورجوی و به دوره‌ی اشكانی راهنمایی می‌نماید.فضاها و عناصر خمیده و بیز هستند كه در مقطع تاریخی اشكانی مورد استفاده قرار میگرفتند. از دلایل تغییر فرم عناصر معماری از مسطح به خمیده را می‌توان حاصل پیشرفت معماری به خصوص پیشرفت ایرانیان در ایجاد پوشش طاق‌ها با استفاده از مصالح متداولتر و بدون احتیاج به چوب و به خاطر دوام بیشتر آن دانست كه از دوره پارت این تغییر بصورت چشمگیر دیده میشود. این مجموعه باستانی شامل قبرستان، معبد و یك محوطه تاریخی می باشد.
ورودی بنا شامل راهروی پهنی است كه با شیب متوسط در سنگ كنده شده است. عرض راهرو در قسمت جلو ۲/۷ متر و در انتها ۲/۶ متر و عمق قسمت سر پوشیده آن حدود ۷/۴ متر است. البته در خاكبرداری‌های اخیر در سال ۸۱ و ۸۲ در بخش ورودی پله‌هایی مربوط به دوره ایلخانی پدیدار شد كه معلوم گشت سطح شیبدار به مرور زمان بوجود آمده است. در انتهای این فضا، ورودی دیگری به عرض ۸/۱ متر در سنگ كنده شده است كه با عبور از آن میشود به محوطه‌ی وسیع و بزرگ تالار مركزی وارد شد بر روی جرز سمت چپ ورودی مستطیل شكل نقش حجاری شده‌ای شبیه گل و برگ وجود دارد. ولی با توجه به نوك و انتهای آن می‌توان این نقش را شبیه به مار دانست. طرحی كه نظیر آن را در برخی از حجاریهای ستایشگاه‌های مهری موجود در روم، واتیكان و رومانی شاهد هستیم.
طول نیایشگاه از ابتدای ورودی تا انتهای محرابه آن ۳۸ متر است در سمت چپ قسمت ورودی یك فضای در دل صخره كنده شده است، كه دارای طرح جالبی است پلان آن به صورت مربع است و ابعاد آن ۱۰×۱۰ متر است در وسط یك ستون بسیار قطور بصورت هشت ضلعی باقی گذاشته شده است كه قطر آن حدود ۵/۵ متر بالغ می شود. این ستون با جرزهای صخره ای اتاق بزرگ ۱۰×۱۰ را به چهار قسمت تقسم كرده است، كه دو قسمت آن بصورت گنبدی مدور بالای جرزها تراشیده شده است و به این صورت تبدیل به چهار اتاق صخره ای گنبد دار گردیده است . در بالای گنبد هر كدام از قسمت های چهار گانه یك نور گیر مدور تراشبده شده است كه روشنایی محوطه داخلی را كاملاً تامین می كند گذشت زمان موجب وسیعتر شدن نورگیرها شده و قطر آنها به صورت تناسب افزایش یافته است و موجب هجوم بیشتر عوامل مخرب بداخل آن گردیده است. فضاهای كوچك چهار گانه داخلی در قسمت سقف به وسیله قوسهای تراشیده زیبایی به شكل كلیل از همدیگر مجزا میشود.
آیین مهر یا میترا قبل از ظهور پیامبر زرتشت، در ایران رواج داشت، این آیین در غرب تا شمال انگلستان و در شرق تا هند، هزاران سال رواج داشته‌است و هنوز هم مورد احترام زرتشتیان است. پیروان مهر او را فرشته مهر و دوستی و عهد و پیمان و مظهر فروغ و روشنایی می‌پنداشته‌اند. آنها بر این عقیده بودند كه مهر در غاری متولد شده‌است برای همین مراسم آیینی این فرشته را در غارها به جا می آوردند،از این رو هر جا غاری می‌یافتند، در آن به نیایش می‌پرداختند و آن مكان را «مهرابه» می‌گفتند.
معبد مهر ورجوی مراغه پس از اسلام و در عصر ایلخانان بعنوان خانقاه مورد استفاده قرار گرفته و صحن اصلی آن با كتیبه هایی از آیات قرآنی به خط زیبای ثلث تزئین شده است.
این معبد به عنوان یكی از كاملترین نیایشگاه‌های تاریخی ایران، در دوره اسلامی یعنی زمانی كه ایلخانیان بر ایران پارسی حكومت می‌كردند دستخوش تغییراتی شد تا نشانه‌هایی از اسلام اكنون بر تن این معبد به یادگار بماند و صدالبته این نشانه‌ها اكنون به دلیل اهمال مسوولان امر با تیشه و چكش غارتگران میراث ایرانی بیشتر آشنا هستند تا ضربه مرمت استادكاران آثار تاریخی برای حفظ این یادگار كهن ایرانی.
در اواخر دوره صفویه مردم محل یكی از علمای معروف خود بنام ملامعصوم را در این محل به خاك سپردند و از آن پس معبد مهر ورجوی مراغه به زیارتگاه ملامعصوم معروف شد.
این بنا از نظر دقت در حجاری از معابد نمونه كشور است كه در دوره های اسلامی نیز تقدس خود را حفظ كرده ولی متاسفانه هم اكنون ساخت و سازهای بی رویه در حریم معبد و نفوذ آب های سطحی به این معبد آسیب جدی وارد كرده است.
این معبد هم اكنون به دلیل ساخت و سازهای انجام گرفته در اطراف آن و نیز نفوذ آب‌های سطحی به داخل آن در حال تخریب است.
قبرستان تاریخی
مجاور با معبد زیرزمینی ورجوی گورستانی قرار گرفته كه قدمت وعمر آن بنا به نوشته سنگ گورها وكتیبه های منقور بر آنها به قرن دهم هجری می رسد. این گورستان در طبقه فوقانی معبد زیرزمینی واقع است وهنوز هم مورد استفاده اهالی وتنها گورستان دهكده محسوب می شود.در جوار معبد زیرزمینی تعدادی گورهای قدیمی نیز وجود دارد كه تاریخ كتیبه های آنها، قدمتشان را به قرن نهم و دهم می رساند.یكی از سنگ قبرها كه نقش گرز وكمان وسپر بر روی آن كنده شده تاریخ ۹۰۸ دارد.این سنگ قبر چه از نظر تاریخ وچه از نظر نقوش وتزئینات آن قابل مقایسه با سنگ قبر های دهكده بادامیار آذر شهر است و این گرز وكمان علامت مشخصه قومی است كه در قرن نهم و اوئل قرن دهم هجری در سراسر حوزه شرقی دریاچه رضائیه گسترده بودند ودر یكی از كتیبه های گورستان قدمگاه كه نقش گرز وتیر وكمان وسپر بر روی سنگ قبر منقوش است،اشاره ای به امیر چوپانی دارد.گمان می رود كه این نوع قبر به سرداران وجنگجویان چوپانیان مربوط باشند.قابل ذكر است كه مجسمه قوچ سنگی كه نمونه های مكرری از آن در گورستان خواجه حیران و قدمگاه آذر شهر دیده شد، در گورستان ورجوی نیز موجود است،ونقش قوچ سمبول قومیت قره قوینلو بوده است. یكی از سنگ قبرهای این گورستان كه مجاور گنبد معبد قرار گرفته كتیبه ای دارد كه به هیچ یك از انواع اقلام وخطوط اسلامی شبیه نیست ونوعی خط شكسته منحصر بفرد است.تاریخ این كتیبه ۱۰۶۹هجری است وبرپیكره سنگ نقش سپر وشمشیر و تیر وكمان منقوش است.
خانقاهی نیز در این محوطه موجود استاز ظواهر امر می توان حدس زد كه بنای ملا معصوم ورجوی یك خانقاه بوده است با تفاوتی كه تكیه و زاویه و رباط نیز خوانده می شود و محل اجتماع صوفیان صادق بوده است.
چنین به نظر میرسد كه محوطه‌های آیینی از جمله مكانهای مقدسی هستند كه بنا به دلایلی كه بیشتر مقدس بودن زمین محوطه شكل گرفته اند و در طول زمان‌های متمادی مورد استفاده مردم در اجرای مراسمات قرار گرفتند، محوطه معبد مهر نیز در طول سالیان دراز با كاركرد دینی، هر چند با وجود تفاوت‌های جزئی در نحوئه عبادت مورد توجه بوده است و امروزه نیز شاهد اجرای مراسم هستیم كه شاید در قرون گذشته محل اجرای مراسم مهرپرستی یا صوفی گری بوده و امروزه تبدیل به محل سینه زنی و مراسمات عزا هستیم كه نشان می دهد كه این محوطه در منطقه مراغه به عنوان یكی از محوطه‌های آیینی مورد استفاده مردم قرار می گرفته است.
مشخصات جغرافیایی
از نظر مختصات جغرافیای در فاصله ۴۵ درجه و۳۰دقیقه تا۴۶درجه و۳۷دقیقه طول و۳۶درجه ۵۲دقیقه تا۳۷ درجه و۳۸دقیقه عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۲۷۵ متری از سطح دریا قرار دارد.
