اسیر، یكی از شهرهای جنوبی در استان فارس ایران است. این شهر مركز بخش اسیر در شهرستان مهر است. اسیر در حال حاضر دارای دو دهستان مركزی و دشت لاله می‌باشد.
پیشینه
از شروع زندگی و پیدایش اولیه سكونت در این سرزمین اطلاع دقیقی در دست نیست. و چون بر اثر دوری از مركز و عدم وجود تاریخ نگاری در گذشته تا مدتها اینجا به‌وسیله هیچ تاریخ نگاری به حساب نیامده‌است ولی از شواهد و قراین چنین برمی آید كه از شروع زندگی در این سرزمین بیش از سه هزار سال می‌گذرد. چنانكه در كتیبه داریوش مربوط به دوهزار و پانصد سال پیش آمده‌است: در آن زمان پادشاه هخامنشی در آنجا حكومت می‌كرده و از آن مالیات می‌گرفته‌است. با مراجعه به متون و فرهنگهای مختلف جای دیگری بدین نام موجود نیست. ومراد همین اسیر فعلی می‌باشد، برخی از مورخین و باستان شناسان اسیر را قدیمی ترین سكونتگاه انسان در نزدیكی خلیج فارس می دانند كه با نام شهر كُران مركز ایراهستان شناخته می شده‌است. رودخانه مهران كه به صورت فصلی جریان دارد از میان شهر گذشته و با جلوه زیبا آن را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم كرده‌است.
با وجود آثار و ابنیه تاریخی و سنگ‌نوشته‌های مربوط به صدر اسلام از آبادی و رونق آن در آن زمان شكی نیست. به طوری كه چندین سال قبل سنگ قبرهایی مربوط به سال ۳۶ هجری قمری و رمضان ۷۴ هجری در قبرستان اسیر و منزل مسكونی در آنجا پیدا شده‌است. مسجد جامع اسیر كه دارای ویژگی و معماری خاص مربوط به اواخر قرن اول هجری قمری می‌باشد در زمان حكومت عمرابن عبدالعزیز ساخته شده‌است و در دورانهای مختلف محل عبادت و تدریس و پرورش شاگردان بسیاری بوده‌است. وجود آثار باستانی همچون تل پیر و نقوش سنگی تمب بت و تعداد زیادی قبرستان آن هم با فاصله‌های دور از هم و با وسعت زیاد خود گواه محكمی بر رونق و آبادی گذشته آن است. ولی در اثر حوادث و بلایای طبیعی در برخی ادوار به كلی ویران گشته‌است. و بنا به قولی در اثر زلزله سهمگین سده چهارم هجری كه به مدت یك هفته ادامه داشته‌است چهره آبادی به كلی تخریب گشته و خسارات زیادی بر جای گذاشته‌است. آثار تاریخی تمب بت مربوط به دوره ساسانیان، قلات دیلا، غارهای كله كله، آسیاب آبی تنگ بندو و مناظر زیبای نرگس زار نوآباد و آبشار چك چك و مشك آویز از جاذبه‌های دیدنی اسیر به شمار می‌آیند
با نزدیكی منطقه به جاده مهم گور- سیراف (فیروزآباد به سیراف) در اثر عبور كاروان‌های مختلف از شهرهای ایران اسیر از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار بوده‌است به گونه‌ای كه البسه و بافته‌های كتانی و گیوه از آنجا به خارج فرستاده می‌شده و بازار فروش خوبی برای كالاهای تجار و مسافران دیگر كشورها به شمار می‌آمده‌است.
صاحب فارسنامه ناصری نیز از وسعت و اقتدار آن در گذشته سخن گفته و جمعیت آن را در حدود دویست سال قبل بیش از یكهزار خانوار ذكر می‌كند كه با توجه به گستردگی و بالابودن بعد خانوار در گذشته دارای جمعیتی در حدود ده هزار نفر بوده‌است كه در زمان نگارش فارس نامه(۱۳۱۶ هجری قمری) به بیش از یكصد خانه خراب نمی‌رسیده‌است و كاهش بسیار زیاد آبادی و جمعیت آن در گذشته باید در اثر وجود یكی از بلایای طبیعی یا حوادث غیرمعمول اتفاق افتاده باشد و گرنه چنین تحول عظیمی آنهم در فاصله پنجاه شصت ساله در شرایط عادی غیرممكن به نظر می‌آید هم اكنون تعداد زیادی از اسیری‌ها در كشورهایی نظیر كویت، بحرین، امارات، آلمان، اسپانیا وبرخی دیگر از كشورها ساكن بوده و دارای تاثیرگذاری زیادی در این مناطق می‌باشند.
پس از اسلام
در اثر روابط و رفت‌وآمدهایی كه مردم این ناحیه از امپراتوری بزرگ ایران با جزیره بحرین داشتند. خبرهایی از آیین جدید دستگیرشان می‌شد چرا كه اسلام در زمان پیامبر اسلام حضرت محمد به بحرین راه یافته بود و عده‌ای از مسلمانان در آنجا سكونت داشتند و زمینه‌های مستعدی جهت پذیرش اسلام در منطقه اسیر فراهم شده بود تا اینكه در زمان خلیفه دوم از طریق خوزستان و فارس در اثر لشكركشی سپاهیان اسلام اكثریت مناطق جنوبی ومركزی ایران رفته رفته مسلمان شدند.
در زمان عمر بن عبدالعزیز اولین مسجد فارس (مسجد جامع اسیر)در این محل ساخته می‌شود وطی سالیان متمادی علاوه بر پایگاه بزرگ توحیدی آموزشگاه مهمی برای ترویج مفاهیم اسلامی بود. در دوران انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی مردم این منطقه دارای نقش بسیار زیادی بودند به گونه‌ای كه اولین جرقه‌های شروع نهضت اسلامی از اسیر شروع شده و تعداد زیادی از جوانان این شهر از جمله چهار شهید از یك خانواده جان خود را در راه انقلاب فدا كردند.
در دو طرف اسیر دو كوه قرار گرفته كه عبور از آنها بسیار دشوار می‌باشد، و به علت همین سختی در حركت كوه شمالی را«گردنه كافری» و كوه جنوبی را «ظالمی» می‌نامند و در میان مردم مشهور شده كه این شهر در میان كافر و ظالم اسیر شده‌است؛ این شهر در جنوب شیراز و ازمناطق گرمسیر استان فارس می‌باشد.
طول آن از روستای «ارودان» تا «دار‌المیزان» ۸ فرسخ است؛ عرض آن از روستای «بلبلی» تا «عربانه» ۴ فرسخ می‌باشد؛ و از سمت مشرق به بلوك «خنج و علامرودشت» و از ناحیه مغرب و جنوب به نواحی گله دار امتداد پیدا می‌كند.
جانوران این منطقه عبارت‌اند از: آهو، بز، پازن، قوچ، میش كوهی سیار، تیهو و كبك انجیر و در بعضی مناطق، دراج نیز موجود می‌باشد؛ در قدیم در این مناطق نخلستانهای زیادی نیز وجود داشته ولی امروز آثار زیادی از آن باقی نمانده‌است. در زمانهای گذشته خانه‌ها را از خشت خام، گل و چوب نخل می‌ساخته‌اند، به طوری كه تعدادی از آنها تا چندین سال پیش نیز موجود بوده‌است. در حدود سال ۱۲۰۰، «عابدین خان اسیری» حاكم این سرزمین بود، كه جزء «خان‌های» این منطقه نیز محسوب می‌شد و تا سال ۱۲۷۵ حكومت اسیر در دست «فتح ا… خان اسیری» نواده «عابدین خان» بود، در این دوران اسیر یكی از بلوكات مهم فارس به شمار می‌آمده وسالیانه خراج و مالیات زیادی از اینجا به مركز ارسال می‌شده‌است. در فارسنامه در مورد فتح بحرین و والیان مختلف اسیر چنین ذكر می‌كند… و ركن الدین مسعود، چون در اصل از اهل بلده فال بود و نسبت خویشی با خواجه معین الدین والی فال داشت، شكایت پرتگالان را به او نوشت و درخواست نمود كه از الله وردی خان بیگلربیگی فارس استمدادی كند و تسخیر جزیره بحرین را بر او آسان شمارد و بیگلربیگی، بعد از اطلاع اذن داده، خواجه معین الدین فالی با لشكر بیخه فال و اسیر و علامرودشت، كه مردمانی شجاع و متهور و در تفنگ اندازی مشهورند، بر كشتیهای كوچك و بزرگ نشسته، به آسانی فتح جزیره بحرین را نموده، دست جماعت پرتگال را كوتاه داشتند و در وقت جنگ زخمی به خواجه معین الدین فالی رسید كه بعد از فتح، وفات یافت و جزیره بحرین در تحت اقتدار الله وردی خان بیگلربیگی فارس در آمد. در سال ۱۲۷۵هجری قمری منطقه اسیر و بندر عسلویه، تحت امر میرزا علی محمد خان پسر میرزای نوری بوده‌است. در سال ۱۲۷۶ق به شاهزاده نوذر میرزای قاجار رسیده و. در سال ۱۲۷۷ق، حكومت بندر بوشهر و دشتی و دشتستان و گله دار و اسیر و علامرودشت و بندر كنگان و بندر عسلویه، به عهده امیرزاده عبدالباقی فرزند طهماسب میرزا مؤید الدوله بوده‌است. از مشاهیر و بزرگان گذشته معاصر این شهر می‌توان به آیت‌الله سید علی اكبر فال اسیری مشاور و داماد میرزای شیرازی، شیخ محمد اسیری اول و دوم، اسیری شیرازی، سید محمد جواد بحرانی، شیخ علی شهابی و… اشاره نمود.
