استان گیلان

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان گیلان با مساحت ۷۱۱‚۱۴ كیلومتر مربع در میان رشته كوه‌های البرز و تالش در شمال ایران جای گرفته است. این استان به واحد جغرافیایی جنوب دریای مازندران تعلق دارد و با استان‌های اردبیل در غرب، ‌ مازندران در شرق، زنجان در جنوب و كشور تازه استقلال یافته آذربایجان و دریای خزر در شمال هم مرز و همسایه است. استان گیلان بین ۳۶ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۲۷ دقیقهٔ عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۲۵ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۳۴ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد و رود سفید تِمشك كه بین چابكسر و رامسر جاری است، آن را از استان مازندران جدا می‌كند. براساس تقسیمات كشوری سال ۱۳۷۵، این استان به مركزیت رشت، ۱۲ شهرستان، ۳۵ شهر، ۳۰ بخش، ۹۹ دهستان و ۲۷۶۳ آبادی دارد. شهرستان‌های استان عبارت‌اند از: آستارا، آستانهٔ اشرفیه، بندر انزلی، رشت، ‌ رودبار، رودسر، شفت، ‌ صومعه‌سرا، طوالش، فومن، لاهیجان و لنگرود.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان گیلان از استان‌های شمالی كشور است. ناهمواری‌های آن از غرب به شرق شامل: تالش، ماسوله، پشته كوه و رشته كوه البرز است كه از سه بخش غربی، مركزی و شرقی تشكیل شده است. البرز غربی مانند حصاری استان گیلان را در بر گرفته است و بلندترین قلهٔ‌آن فك یا دلفك (آشیانهٔ‌عقاب) نام دارد. جلگه‌های استان گیلان در میان دریا و كوهستان، تا ارتفاع یكصد متری سطح دریا، گسترده‌اند. مساحت این جلگه‌ها به بیش از پنج هزار كیلومترمربع (نزدیك به یك سوم زمین‌های استان) می‌رسد. این زمین‌ها به سه قسمت عمدهٔ‌ تالش، گیلان غربی و گیلان شرقی تقسیم می‌شوند.
اقلیم سرزمین گیلان به آب و هوای معتدل خزری معروف است. كوهستان تالش با جهت شمالی، ‌ جنوبی و كوهستان البرز با امتداد غربی – شرقی، ‌ مانند سدی از عبور بخار آب دریای مازندران و بادهای مرطوب شمال غربی به داخل ایران جلوگیری می‌كند و به علت ارتفاع زیاد، موجب بارندگی‌های فراوان در استان گیلان می‌شود. تبخیر فراوان دریای مازندران ضمن افزایش رطوبت هوا (به ویژه در ماه‌های گرم سال تا ۹۳ درصد)، به تعدیل دمای هوا در تابستان و كاهش آن در زمستان، به ویژه در نواحی جلگه‌ای نزدیك به دریا، می‌انجامد. از این رو، یخ‌بندان زمستانی در نزدیكی كناره‌های دریا بسیار كم گزارش شده است. براساس گزارش ایستگاه‌های هواشناسی استان متوسط حداقل مطلق دمای رشت ۶/۳ و متوسط حداكثر مطلق آن ۲۹/۸ درجه سانتی‌گراد، متوسط حداقل مطلق دمای آستارا ۷/۳ و متوسط حداكثر مطلق دمای آن ۲۵/۴ و متوسط حداقل مطلق دمای بندر انزلی ۹/۸ و متوسط حداكثر مطلق دمای آن ۲۳/۷ و متوسط حداقل مطلق دمای منجیل ۷/۲ و متوسط حداكثر مطلق دمای آن ۳۱/۱ درجه سانتی‌گراد گزارش شده است. میزان بارندگی در استان گیلان به بادهای مرطوبی بستگی دارد كه در زمستان از شمال غرب، در بهار از شرق و در تابستان و پاییز از غرب می‌وزند. این بادها، هوای مرطوب دریا را به سوی جلگهٔ گیلان می‌رانند. این توده‌های هوایی بر اثر برخورد با توده‌های هوای مرطوبی كه از سوی دریای مدیترانه به سوی فضای دریای مازندران می‌آیند، موجب بارندگی‌های فراوان و طولانی می‌شوند. بادهای استان گیلان، هر یك تأثیری ویژه بر طبیعت منطقه می‌گذارند كه مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
باد بیرون‌وا، باد خزری، باد سَرتُوك، باد دشنه‌وا، باد گیله‌وا، باد گرمش (گرمیش)، باد منجیل، خشك دشنه‌وا، كنار گیله‌وا، بیرون گیله‌وا، آفتاب بوشه، سیاه‌وا، كویتم‌وا و باد سَمام.
جغرافیای تاریخی استان
تاریخ گیلان تا شش قرن پیش از میلاد، ‌ یعنی تا زمانی كه تاریخ‌نگاران یونان، گوشه‌هایی از تاریخ ایران را روشن كرده‌اند، تاریك و مبهم است و تنها با تكیه بر پاره‌ای اشاره‌ها، گمانه‌ها و كاوش‌های باستان‌شناختی است كه می‌توان گوشه‌هایی از تاریخ این منطقه را روشن كرد.
كاوش‌های باستان شناختی نشان می‌دهند، آثار به دست آمده از سرزمین‌های سواحل جنوب دریای مازندران (خزر) به دورهٔ پیش از آخرین یخ‌بندان (بین ۵۰ تا ۱۵۰ هزار سال پیش) تعلق دارند.
با مهاجرت آریایی‌ها و دیگر قوم‌ها به این سرزمین، از آمیزش مهاجران و ساكنان بومی منطقه، قوم‌های جدیدی پدید آمده‌اند كه در این میان دو قوم «گیل» و «دیلم» اكثریت داشته‌اند. از همان آغاز، فرمان‌روایان این دو قوم از آزادی كامل برخوردار بوده‌اند و هیچ‌گاه، در برابر بیگانگان و یا در مقابل حاكمان دیگر، تسلیم نشده‌اند و حتی به اطاعت دولت ماد نیز در نیامده‌اند. در قرن ششم پیش از میلاد، گیلانیان با كوروش هخامنشی متحد شدند و دولت ماد را سرنگون كردند. گیلانیان‌، در جریان محاصره و تسخیر بابل، به یاری كوروش شتافتند.
در زمان ساسانیان، گیلان تا اندازه‌ای استقلال خود را از دست داد و اردشیر بابكان بر این قوم پیروز شد. او به یاری ارتشی مركب از ۳۰۰ هزار مرد جنگی و نزدیك به ۱۰ هزار سوار، ‌ گیلان را تسخیر كرد. این ارتش به زودی از هم پاشید و كارایی خود را از دست داد. در اواخر پادشاهی قباد كه هرج و مرج در ایران پدید آمده بود، گیل‌ها بنای سركشی و تعرض به همسایگان را گذاشتند. خسرو انوشیروان در آغاز سلطنت خود ارتشی بزرگ به گیلان فرستاد و گیلانیان را ناگزیر كرد به درگاه كسرا به عذرخواهی بروند. انوشیروان نیز آن‌ها را بخشید و در دوران ساسانیان، گیلان همچنان زیر فرمان شاهان ساسانی باقی ماند.
پس از پیروزی عرب‌های مسلمان بر ایرانیان، گیلان به مأمن علویان تبدیل شد. دیلمیان نیز كه در مخالفت با خلفای عباسی در حدود دو قرن در كوهستان‌ها پناه گرفته بودند، به مرور با علویان متحد شدند. نخستین علوی كه به دیلم پناه برد، یحیی بن عبدالله از نوادگان امام حسن (ع) بود. پس از وی، انبوهی از علویان به آن جا راه یافتند. در حدود سال ۲۹۰ هجری قمری، مردم گیلان و دیلم كم‌كم به مذهب علویان روی آوردند و در گسترش آن نیز كوشش بسیار كردند.
از سال ۲۹۰ هـ.ق در تاریخ ایران، سلسله‌هایی با منشاء گیلانی و دیلمی پدید آمدند و دایرهٔ نفوذ خود را حتی تا مكه و مدینه گستردند. یكی از مهم‌ترین این سلسله‌ها آل‌بویه بود كه حتی به بغداد، مركز خلفای عباسی نیز لشگر كشید و خلیفهٔ عباسی را شكست داد. از این تاریخ به بعد، كم‌كم دست خلفای عباسی از ایران كوتاه شد. از این قرن تا زمان حملهٔ مغولان، فرقه‌های مختلف اسلامی، از جمله اسماعیلیه در این ناحیه نفوذ داشتند. فاتحان مغول در قرن هفتم، ارتشی بزرگ را برای تصرف ایران فرستادند. اما به دلیل راه‌های سخت گیلان، تا اوایل سدهٔ هشتم هجری قمری بر این بخش از ایران دست نیافتند. سرانجام اولجایتو موفق شد این سرزمین را به تصرف خود در آورد؛ ولی نتوانست برای مدت درازی آن را در اختیار داشته باشد. گیلانیان در به قدرت رسیدن صفویان نقش مهمی ایفا كردند. در سال ۹۰۰ هجری قمری، شیخ‌زادگان اردبیلی از اولاد شیخ صفی، سلطان حمید و فرزندش را پذیرفتند.
مردم گیلان كه از مریدان خانقاه اردبیل بودند، به شایستگی از شیخ‌زادگان اردبیلی پذیرایی كردند. در زمان سلطنت شاه عباس اول، گیلان استقلال خود را از دست داد. نادرشاه افشار كه علاقه‌ای وافر به افزایش قدرت نیروی دریایی ایران داشت. نادرشاه افشار كه علاقه‌‌ای وافر به افزایش قدرت نیروی دریایی ایران داشت، چندین كارگاه كشتی‌سازی در این استان، به ویژه در لنگرود، تأسیس كرد. پیش از روی كار آمدن‌ نادر، روس‌ها نخستین حملات خود را به ایران آغاز كردند. در سال ۱۰۷۱ هجری قمری، شماری از قزاقان روس به قصد غارت گیلان، با چند كشتی به ساحل گیلان حمله كردند و در برخی از مناطق آن دست به چپاول زدند. در سال ۱۱۳۶ هجری قمری، قوای روسیه به دستور پتر كبیر به گیلان حمله برد و رشت را تا سال ۱۱۴۵ هجری قمری در اشغال خود نگه داشت. در آن تاریخ، عهدنامه‌ای میان ایران و روس بسته شد كه براساس آن، نواحی جنوبی رودخانهٔ كورا به ایران بازپس داده شد. گیلك‌ها در پیروزی انقلاب مشروطیت نیز سهمی عمده داشتند؛ آ‌ن‌ها در سال ۱۲۸۷ هـ.ق تهران را فتح كردند. نقش مردم گیلان در نهضت میرزا كوچك‌خان جنگلی نیز از نمونه‌های درخشان تاریخ این سرزمین است.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
در آبان سال ۱۳۷۵، جمعیت استان گیلان ۸۹۶‚۲۴۱‚۲ نفر سرشماری شده است. از این تعداد ۴۶/۸۳ درصد در نقاط شهری و ۵۳/۱۵ درصد در نقاط روستایی سكونت داشته و بقیه غیرساكن بوده‌اند. در همین سال، ‌از كل جمعیت استان، ۳۹۱‚۱۱۵‚۱ نفر را مردان و ۵۰۵‚۱۲۶‚۱ نفر دیگر را زنان تشكیل می‌داده‌اند. نسبت جنسی جمعیت این استان ۹۹ است. به عبارت دیگر، در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۹۹ نفر مرد وجود داشته است. در آبان ماه سال ۱۳۷۵، از جمعیت استان ۹۹/۸۸ درصد را مسلمانان تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۹۹/۸۵ درصد و در نقاط روستایی ۹۹/۹۱ درصد بوده است.
در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، ۰۸۴‚۲۹۶ نفر به استان وارد، ‌ یا در داخل آن جا‌به‌جا شده‌اند. محل اقامت قبلی ۳۴/۷۰ درصد مهاجران سایر استان‌ها، ۱۸/۹۲ درصد شهرستان‌های دیگر همین استان و ۴۵/۶۸ درصد شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت قبلی بقیهٔ افراد، ‌ خارج از كشور یا اظهار نشده بوده است.
در آبان سال ۱۳۷۵، از ۷۷۳‚۹۹۷‚۱ نفر جمعیت ۶ ساله و بالاتر استان ۷۹/۲۰ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۱۴-۶ ساله، ۹۷/۲۰ درصد و در گروه سنی ۱۵ ساله و بالاتر ۷۲/۶۶ درصد بوده است. در این استان، نسبت باسوادی در میان مردان ۸۳/۹۲ درصد و در میان زنان ۷۴/۵۵ درصد بوده است.
در آبان‌‌ماه سال ۱۳۷۵، در ای استان، ‌ افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار)، در مجموع ۴۰/۹۲ درصد از جمعیت ۱۰ ساله و بالاتر را تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۳۷/۳۰ درصد و در نقاط روستایی ۴۴/۱۳ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، ۷۶/۹۶ درصد را مردان و ۲۳/۰۴ درصد را زنان تشكیل می‌داده‌اند. بیش‌ترین میزان فعالیت به گروه سنی ۴۴-۴۰ ساله با ۶۲/۶۲ درصد و كم‌ترین میزان به گروه سنی ۱۴-۱۰ ساله با ۳/۴۲ درصد تعلق داشته است. بالاترین میزان فعالیت برای مردان به گروه سنی ۳۹-۳۵ ساله با ۹۶/۴۳ درصد، و برای زنان در گروه سنی ۴۴-۴۰ ساله با ۲۹/۵۳ درصد تعلق داشته است. در آبان ماه سال ۱۳۷۵، ‌ از شاغلان ۱۰ ساله و بالاتر، ۳۹/۴۶ درصد در گروه‌های عمدهٔ كشاورزی، ۲۰/۴۸ درصد در گروه عمدهٔ‌ صنعت، ۳۸/۵۱ درصد در گروه عمدهٔ خدمات و ۱/۵۵ درصد نامشخص و اظهار نشده، گزارش شده است. گیلان از نظر نوعِ زمینِ زیركشت و محصولات كشاورزی، به دو منطقهٔ كلی تقسیم می‌شود:
– منطقهٔ جلگه‌ای كه با بهره‌گیری از خاك حاصل‌خیز، شبكهٔ‌ آبرسانی وسیع، هوای معتدل و مرطوب به كانون كشت برنج، چای، توتون، بادام زمینی، حبوب، صیفی‌جات و مركبات تبدیل شده است.
– منطقهٔ كوهستانی كه با خاك و شبكهٔ آبرسانی مناسب، به كانون‌های كشت گندم و جو، یونجه، زیتون و فندق تبدیل شده است.
صنایع استان گیلان بیش‌تر مرتبط با بخش كشاورزی و صنایع وابسته به آن است. صنایع نساجی، شیمیایی و الكترونیك و همچنین صنایع دستی استان نیز بسیار معروف است. از معادن شناخته شده استان نیز می‌‌توان به معادن زغال‌سنگ، خاك نسوز، سنگ ساختمانی، نفت، گاز، سنگ آهك، گرانیت، میكا و … اشاره كرد.