هیچ یك از عشایر ایران به اندازه تركمن‌ها هنر جواهرسازی را به پایه كمال نرساندند و زنان هنرمند این قوم بیش از ۲ هزار سال همچنان تلاش می كند تا چرخ این هنر دستی بچرخد اما ادامه حیات آن به گفته فعالان این عرصه به حمایت و آموزش ویژه نیاز دارد.
به گفته كارشناسان، تركمن یا تركمان نام قومی است ترك در آسیای مركزی، این نام از قرن پنجم هجری نخست به شكل جمع فارسی “تركمانان” توسط نویسندگان ایرانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استفاده شده است.
محل سكوت اصلی تركمن‌ها كشور تركمنستان است اما در ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و تركمن‌صحرا و اطراف رودخانه اترك و گرگان‌رود سكونت دارند.
از لحاظ استانی سكونتگاه تركمن‌ها در استان‌های گلستان بیشتر بخش شمالی، خراسان رضوی روستاهایی در نوار مرزی شمال استان و خراسان شمالی منطقه راز و جرگلان شهرستان بجنورد پراكنده است و از شهرهای مهم تركمن نشین در ایران می‌توان “بندرتركمن، گنبدكاووس، كلاله، آق‌قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه برون” را نام برد.
صنایع دستی به مانند سایر اقوام ایرانی یكی از جذابیت‌های قوم تركمن محسوب می‌شود كه می‌توان آن را در سه دسته محصولات دامی، چوبی و فلزی تقسیم كرد كه شاخص ترین هنر دست آنان در محصولات فلزی زیورآلات است كه بیشتر برای زیبایی بخشی به سر و صورت و لباس زنان كاربرد دارد.
البسه و زیورآلات تركمن جلوه‌ای از شناخت زندگی قوم تركمن است و با توجه به كوچ‌رو بودن این قوم بدون شك این نوع زندگی آنها نقش ویژه‌ای در تكامل فعلی نقوش البسه و زیورآلات زنان و مردان‌شان داشته است.
اوج هنر ساخت زیورآلات در میان قوم تركمن
در كتاب گردآوری شده از مریم عزیز مرادی با عنوان “دایره سرخ” با موضوع زیورآلات تركمن به این نكته اشاره شده است كه هیچ یك از عشایر ایران به اندازه تركمن‌ها، هنر جواهرسازی را به پایه كمال نرساندند و زنان تركمن از زمان كودكی خود را به زیورآلات نقره مطلا با نقوش برجسته یا مشبك شده، مرصع به فیروزه نیمه گرانبها و شیشه‌های رنگین به تقلید از جواهر و گل میخ‌های مطلا می‌آرایند و در این زیورها به ظاهر طلا غلبه دارد اما ماده اصلی نقره است.
زیورآلات تركمن را می‌توان به بخش‌های”نیم تاج‌های سنتی، شقیقه بندها، سربندها، آویزهای تزئین گیسو، دستبندها، گوشواره، قلاب‌های تزئینی(گل یقه)، انگشترها، لوح‌های تزئین لباس، روكلاهی، قاب‌های قرآنی، طلسم‌ها، آویزهای سینه، آویزهای تزئینی پشت لباس بچه، مچ بند پای بچه و كمربندها” تقسیم كرد.
نقوش به كار رفته در زیورآلات تركمن به طور عمده برگرفته از طرح‌های گیاهی، حیوانی و تصاویری هندسی و انتزاعی است و غالبا این نقوش بار مفهومی دارد و برخی نقش‌ها از جمله ستاره هشت‌پر به‌وفور به چشم می‌خورد چرا كه زن تركمن ستاره هشت‌پر را نشانه بخت و اقبال می‌داند و یا اشكال هندسی مثل دایره و مثلث، مربع و مستطیل كه هر یك نمادی از جهان پیرامون اطرافشان است.
گلستان ۲۵ هزار هنرمند فعال در حوزه صنایع دستی دارد كه ۱۷۶ نفر از آنان به صورت تخصصی در حوزه تولید زیورآلات در ۹ شهرستان استان فعالیت می‌كنند كه این روزها فعالیت‌شان به دلیل مشكلات اقتصادی مردم و یا تغییر ذائقه افراد به سمت استفاده از لوازم زینتی سبك‌های جدید، رونق گذشته را ندارد و نیازمند حمایت مسوولان در بحث پرداخت تسهیلات برای حفظ این هنر صنعت و انتقال آن به نسل‌های بعدی هستند.
زیبایی لباس زنان تركمن با زیورآلات
اسلام بردی آق یكی از استادكاران زیورآلات تركمن با سابقه بیش از ۴۰ سال فعالیت در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان كرد: این نوع از زیورآلات بر پایه نقره و مقدار كمی طلا با استفاده از نگین‌های رنگی كه در گذشته سنگ‌های گران قیمت بود و این روزها عقیق و شیشه است ساخته می‌شود.
وی گفت: عمده مشتریان زیورآلات سنتی از میان قوم تركمن هستند كه در جشن‌ها و مراسم مختلف از آنها استفاده می‌كنند و یكی از زیبایی‌های جشن‌های عروسی این قوم پوشش سر و صورت و لباس زنان با زیورآلات سنتی در طرح و اندازه‌های متفاوت است.
این هنرمند افزود: تا چند سال قبل زیورآلات تركمن بازار فروش بسیار خوبی داشت و علاوه بر مردم منطقه از كشور تركمنستان هم برای سفارش كار به ما مراجعه می‌كردند اما این روزها مشكلات اقتصادی در كنار علاقه نسل جوان به استفاده از زیورآلات از جنس طلا به سبك امروزی باعث كم رونقی این هنر صنعت شده است.
آق كه در گذشته از چندین شاگرد برای ساخت سفارشات استفاده می‌كرد اما الان فقط خودش به تنهایی كار می‌كند از مسوولان استانی خواست برای رونق دوباره این هنر از استادكاران این حرفه با پرداخت تسهیلات ارزان قیمت حمایت كنند.
فاطمه جوان بخت یكی دیگر از فعالان این حرفه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان كرد: زیورآلات تركمنی یكی از زیورآلات قدیمی و بومی منطقه است كه نقش و طراحی هر قطعه آن علاوه بر زیبایی و آراستگی كه به پوشش می‌دهد بار مفهومی زیادی دارد و نمادی از محیط پیرامونی است.
وی تاكید كرد: تلاش فعالان این حرفه زنده نگه داشتن آن است و خیلی از استادكاران قدیمی زیورآلات سنتی تركمن مانند “غلام آق” در قید حیات نیستند و می‌طلبد در این شرایط قدر هنرمندان زنده این رشته را دانست و برای حفظ این هنر برای نسل‌های بعدی از آنان حمایت كرد.
این هنرمند با موثر دانستن فعالیت سایت‌های فروش برخط و بازارچه‌ها، از مسوولان ادارات خواست در نشست‌ها و همایش‌های خود نوع هدیه اهدایی را از میان آثار صنایع دستی از جمله زیورآلات حاصل زحمت هنرمندان انتخاب كنند تا هم صنایع دستی منطقه معرفی و هم از سازندگان آنها حمایت شود.
جوان بخت ادامه داد: در چند سال اخیر با فرهنگ سازی‌های صورت گرفته نگاه مردم به صنایع دستی بهتر از قبل شده و نیاز است با برپایی دوره‌های آموزشی فعالان رشته‌های مختلف را به كاربردی‌تر كردن محصولات‌شان سوق داد تا همچنان این بازار حفظ شود.
زیورآلات تركمن تبلور هنردست مردم گلستان
سرپرست اداره كل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان با اشاره به جایگاه ارزنده زیورآلات تركمن در تبلور خلاقیت و هنر دست مردم استان، گفت: این نهاد به دنبال این است تا یكی از شهرهای فعال استان در زمینه زیورآلات تركمن را به ثبت ملی برساند.
رحمان فرمانی اظهارداشت: هنرمندان این رشته با خلق آثار خود مفاهیم و هویت فرهنگی مردم منطقه را حفظ و به نسل‌های بعدی منتقل می‌كنند و امیدواریم برگزاری همایش‌های تخصصی با این رویكرد در كنار برنامه‌های حمایتی برای افزایش تعداد هنرمندان و رونق بیشتر این رشته ادامه داشته باشند.
وی از فعالیت ۱۷۶ هنرمند در حوزه تولید زیورآلات در ۹ شهرستان استان خبر داد و گفت: به دنبال این هستیم یكی از شهرهایی كه هنرمندان فعال و شناخته شده‌تری دارد به عنوان شهر ملی زیورآلات تركمن به ثبت برسانیم.
فرمانی ادامه داد: هنرمندان این رشته می‌توانند از تسهیلات پیش بینی شده در حوزه مشاغل خانگی، تبصره ۱۸ و از محل صندوق توسعه ملی بنابر فراخور میزان كاری كه انجام می‌دهند استفاده كنند.
به گزارش ایرنا، گلستان با وجود چشم‌اندازهای كم نظیر، مناظر رویایی و پیشینه تاریخی‌اش همواره پذیرای گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است و در كنار این جاذبه‌ها، صنایع دستی آن به واسطه سكونت اقوام مختلفی مانند فارس، تركمن، سیستانی، ترك (آذربایجانی و قزلباش)، مازندرانی‌ها، بلوچ و قزاق‌ها نسبت به سایر مناطق كشور دارای تنوع بیشتری است به طوری كه هر مسافر و گردشگری را سرشوق می‌آورد.
فرش دستباف، نمد، زیورآلات و سوزن دوزی تركمن، جاجیم بافی روستای زیارت گرگان، ابریشم بافی قزلباش‌های رامیان و مینودشت، سوزن دوزی شاهكوه و قوم بلوچ و دوخت‌های سنتی پوشاك از جمله صنایع دستی اقوام ساكن در گلستان است كه با هنرمندی زنان و دختران و مردان این استان، هر كدام نام و آوازه خود را در بین خریداران داخلی و خارجی دارد.
به گزارش ایرنا، ۲۵ هزار هنرمند صنایع دستی گلستان در بیش از ۸۰ رشته بومی و غیربومی از جمله فرش دستبافت، ابریشم‌بافی، نمدمالی، البسه محلی اقوام، زیور آلات تركمنی، حصیر بافی، سوزندوزی تركمن و جاجیم بافی فعالیت می‌كنند.