قلعه شاه‌ دژ اصفهان

با تعداد زیاد و گستره متنوعی از جاهای دیدنی، اصفهان به‌ یكی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری در ایران تبدیل شده است. بناهای تاریخی اصفهان عمده‌ترین بخش از جاذبه‌های آن تشكیل را می‌دهند و با انواع مختلفی، از پل گرفته تا عمارت، در گوشه گوشه شهر پراكنده شده‌اند. یكی از این آثار تاریخی قلعه شاه دژ نام دارد. 

قلعه شاه دژ طبق منابع تاریخی، حدود ۱۵۰۰ سال قدمت دارد و روزگاری گنج‌خانه، سلاح‌خانه و شاید رصدخانه نیز بوده است. این قلعه كه در گذشته با نام دزگوه شهرت داشت، بیشتر به‌دلیل فعالیت اسماعیلیان شیعی مذهب در قرون پنجم و ششم هجری اهمیت یافته است. شاه دژ از قلعه‌هایی بود كه احمد بن عطاش، بالاترین مقام بعد از حسن صباح، در آن اقامت گزید. این قلعه سرانجام به دست سلطان محمد سلجوقی پسر ملكشاه ویران شد.

معرفی قلعه شاه دژ

قلعه شاه دژ حدود ۱۵ هكتار وسعت دارد و سابقه آن را مطابق منابع تاریخی مربوط به قرن پنجم، یعنی زمان حاكمیت سلجوقیان می‌دانند. این قلعه شامل ارگ مركزی، سربازخانه‌ها، تاسیسات جانبی مانند حمام، كارگاه آهنگری و چرم‌سازی، انبار، آشپزخانه و محل پخت‌و‌پز می‌شود. بناهای دیگری مثل آب‌انبارها، آبگیر و بند، انبارهای منفرد، برج‌های دیده‌بانی و دیوار بزرگ دفاعی نیز در محدوده قلعه ساخته شده است.

قلعه شاه دژ معماری شبیه به معماری‌های قلاع ساسانی دارد و یكی از تاریخی‌ترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود. در این قلعه حفره‌هایی سنگی وجود دارد كه یادآور استودان‌های (استخوان‌‌دان‌های) زرتشتی است كه در بسیاری از نواحی باستانی ایران دیده می‌شود. فضاهای موجود در قلعه شاه دژ، دارای تزییناتی مانند گچ‌بری و نقاشی‌های دیواری است.

قلعه شاه دژ كجاست؟
قلعه شاه ‌دژ بر فراز كوه صفه قرار دارد. ارتفاعات كوه صفه در بلندترین نقطه آن ۲,۲۵۷ متر است. این كوه از شمال به جاده كمربندی، از غرب به كوه‌های تخت رستم دره خان، از شرق به شهرك‌ها و از جنوب به خط آهن منتهی می‌شود. برای دسترسی به قلعه شاه دژ باید خود را به پارك صفه برسانید. برای این منظور استفاده از خودروی شخصی بهترین گزینه است. ورودی پاركینگ مجموعه صفه در بزرگراه صفه قرار دارد. پس از رسیدن به پارك، سمت تله كابین پارك، در بلوار تله كابین بروید. ایستگاه پایانی تله كابین، قلعه شاه دژ است. 

تاریخچه قلعه شاه دژ

قلعه شاه دژ تا دوران معاصر ناشناخته بود. حدود نیم قرن پیش دو پژوهشگر در اصفهان با نام‌های میناسیان و مهریار با فاصله كمی از یكدیگر به این نتیجه رسیدند قلعه‌ واقع بر فراز كوه صفه كه مردم آن را با نام «قلعه دیو» می‌شناسند، همان قلعه شاه دژ است.

در منابع تاریخی مثل راحه‌الصدور راوندی و تاریخی جهانگشای جوینی می‌توان اشاراتی به قلعه شاه دژ را به وضوح دید. راوندی ساخت قلعه را به ملكشاه سلجوقی نسبت می‌دهد. اما كاوش‌های باستان‌شناسی و نشانه‌های به دست آمده، شاه دژ را یك قلعه ساسانی معرفی می‌كند. بنابراین احتمال می‌رود این قلعه در دوره باستان ساخته شده و در روزگار سلجوقیان مورد بازسازی قرار گرفته باشد.

در مورد قلعه شاه دژ، روایات و داستان‌های متفاوتی ذكر شده است. برای مثال یكی از این روایات چنین است كه در عهد ملكشاه، سفیری رومی با شاه در كوه صفه برای شكار قدم می‌زدند كه سگی شكاری از آن‌ها جدا شد. آن‌ها به‌دنبال سگ رفتند تا به مكان جالبی رسیدند. در آن مكان، سفیر به شاه پیشنهاد ساخت یك قلعه را می‌دهد و ملكشاه به وزیر با كفایت خود خواجه نظام‌الملك دستور ساخت آن را می‌دهد و دژبانی را برای نگهبانی از آن انتخاب می‌كنند. اینكه این روایات شفاهی صحیح باشند یا نه، مشخص نیست. اما بدون شك در آن زمان آثاری از قلعه ساسانی در آن مكان وجود داشته است.

بعد از مرگ ملكشاه، اسماعیلیان به خاطر عدوات با خواجه نظام‌الملك، او را ترور كردند و نزاع بر سر پادشاهی بین بركیارق و سلطان محمد در گرفت. این نزاع به طول انجامید و اسماعیلیان در اصفهان قدرتمند شدند؛ به‌طوری كه از مردم مالیات می‌گرفتند و به خود اجازه آزار و كشتار مردم را دادند.

بركیارق با كمك اسماعیلیان قدرت را به دست آورد؛ ولی مردم به خاطر همكاری بركیارق با اسماعیلیان، با وی دشمنی كردند و بركیارق بسیاری از مخالفان را نابود كرد و مردم جانب سلطان محمد را گرفتند. در همین حین، سلطان محمد پیروز شد. با قدرت گرفتن سلطان محمد، قدرت نظامی سلجوقیان رونق گرفت و با حمله به قلاع اسماعیلیان، قلعه شاه دژ را نیز ویران كردند.

معماری قلعه شاه دژ

طبق گفته كاوشگران، قلعه شاه دژ ساختاری لایه لایه دارد. طراحی این ساختار كاملا باستانی است. چندین لایه فشرده از ارگ مركزی آن محافظت می‌كنند كه دیوار بزرگ دفاعی، برج‌های دیده‌بانی و دو لایه برج و بارو، بیرونی‌ترین لایه تا درونی‌ترین لایه آن هستند.

قلعه شاه دژ بنایی سنگی است كه سفت‌كاری آن با سنگ لاشه و ملاط خاك و گچ نماسازی و با سنگ‌های تراش خورده ساخته شده است. یافته‌های حاصل از این قلعه شامل قطعات لعاب‌دار سبز فیروزه‌ای، بادمجانی و لعاب پاشیده و سفال بدون لعاب عموما ظروف بزرگ مثل خمره و لاوك و ظروف كاربردی می‌شود.

بازسازی قلعه شاه دژ به‌دلیل قرارگیری روی قله و داشتن ارتفاع زیاد كار راحتی نبود. با این حال شهرداری اصفهان با همكاری میراث فرهنگی، تصمیم به مرمت و بازسازی قلعه گرفت تا از طریق بازسازی آن، فضایی مناسب را برای گردشگری ایجاد كند. مرمت قلعه شامل ۶ فاز برنامه‌ریزی شده است.

فاز نخست آن قلعه و سربازخانه بود كه سه سال به طول انجامید. از این مكان، آثار زیادی به دست آمده كه مربوط به دوره ساسانی است. قرار است كه در این محل موزه‌ای ایجاد شود و آثار به دست آمده به معرض نمایش عموم درآید. در حال حاضر بخش‌هایی از قلعه كه در گذشته در زیر خاك پنهان بود و قابل‌مشاهده نبود، از زیر خاك بیرون آورده شده و قابل دیدن است. 

ساعات بازدید و بلیط قلعه شاه دژ

اگر قصد دارید از قلعه شاه دژ با استفاده از تله كابین بازدید كنید، ساعات كار تله كابین در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ۱۶ تا ۲۲ و در روزهای پنجشنبه، جمعه و تعطیل از ۱۰ تا ۲۲ است. بلیط تله كابین برای رفت و برگشت (۱۳۹۹) بهایی معادل ۳۰ هزار تومان و برای یك مسیر رفت یا برگشت بهایی معادل ۱۸ هزار تومان دارد.