دیوار بزرگ گرگان

دیوار بزرگ گرگان كجاست؟

در حال حاضر بهترین جایی كه می‌توانید دیوار بزرگ گرگان را ببینید، در منطقه‌ پیشكمر در شمال شرقی كلاله، شمال گنبد كاووس به‌سمت كلاله و مراوه‌تپه و همچنین روستای تمرقره‌ قوزی است.

برای رفتن به این منطقه راهی استان گلستان شوید و پس از عبور از آزادشهر و مینودشت، به كلاله بروید. مردم محلی بهترین راهنمای شما برای پیدا كردن دیوار هستند. كافی است، سراغ منطقه پیشكمر و روستای تمرقره‌ قوزی را از آن‌ها بگیرید.

• آدرس: استان گلستان، شمال گنبد كاووس به‌سمت كلاله و مراوه‌تپه

درباره دیوار بزرگ گرگان

ایران در قسمت شمال شرقی خود میزبان دیوار طویلی است كه سیستم دفاعی ایرانیان در گذشته را نمایش می‌دهد. امنیت و آسایش ارمغان ارزشمند این دیوار برای گذشتگان بوده است و امروز شكوه كم‌نظیری را در چشمان بینندگان به تصویر می‌كشد. این دیوار ۲۰۰ كیلومتری بعد از دیوار چین، دومین دیوار دفاعی جهان و اولین دیوار آجری دنیا به حساب می‌آید. دیوار بزرگ گرگان طولانی‌تر از دیوار هادریان است كه توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسكاتلند ساخته شد و هزاران سال كهن‌تر از بسیاری از بخش‌های امروزی دیوار چین است. احتمال می‌رود كه این دیوار پس از دیوار چین (به طول ۶۰۰۰ كیلومتر) و دیوار سمیز آلمان (به طول ۵۴۸ كیلومتر) در رتبه سوم دنیا قرار بگیرد.

شكی نیست كه این بنا طولانی‌ترین اثر معماری تاریخی ایران به حساب می‌آید كه بر اساس طرحی از پیش تعیین‌شده در طول ۹۰ یا ۹۴ سال ساخته شد. همه این دلایل باعث شد تا دیوار بزرگ گرگان به‌عنوان یكی از جاهای دیدنی گمبد كابوس  در تاریخ ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ هجری شمسی با شماره ۲۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد. 

بقایای امروزی دیوار بزرگ گرگان تنها گوشه كوچكی از آن است كه با كاوش‌های باستان‌شناسی از زیر خاك بیرون آمد و به عقیده كارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران یكی از آثار شگفت‌انگیز معماری پیش از اسلام است و می‌توان آن را به‌عنوان یكی از گزینه‌های ثبت در فهرست آثار میراث جهانی یونسكو به حساب آورد. در حال حاضر به‌دلیل تغییراتی كه توسط ساكنان در ساختار و تاسیسات آن ایجاد شده و همچنین فرسایش ناشی از آب‌وهوا، بخش زیادی از دیوار گرگان نابود یا زیر خاك مدفون شده است. از سویی به‌خاطر وجود روستاهای در مسیر دیوار و همچنین زمین‌های كشاورزی روی آن، میراث فرهنگی عملا با چالشی جدی برای ثبت جهانی این میراث عظیم روبه‌رو است.

تاریخچه دیوار بزرگ گرگان

پیش از آغاز تحقیقات علمی، برخی ساخت دیوار گرگان را به اسكندر مقدونی نسبت می‌دادند و برخی دیگر آن را متعلق به زمان كوروش هخامنشی یا دوره اشكانی می‌دانستند.

بسیاری از كارشناسان بر این باورند كه دیوار تاریخی گرگان هم‌زمان با دیوار چین ساخته شده است و هر دو بنا برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها احداث شد كه از شمال وارد می‌شدند. برخی معتقدند دیوار بزرگ گرگان به دوره‌ ماد، هخامنشی یا اشكانی مربوط می‌شود؛ ولی مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد كه این دیوار به اواخر دوره‌ ساسانی متعلق است و بازه‌ زمانی ۴۲۹ تا حدود سال ۶۱۵ میلادی را در برمی‌گیرد.

به اعتقاد اغلب تاریخ‌نگاران، انوشیروان دادگر این دیوار را بنا نهاد؛ اما گردیزی در زین‌الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می‌دهد. پادشاهان ساسانی كه با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند، از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی روبه‌رو بودند. پیروز، پادشاه ساسانی در سال‌های ۴۵۹ تا ۴۸۴ میلادی زمانی كه با هون‌های سفید نبرد می‌كرد، مدتی را به‌طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده ‌بود. بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصلخیز گرگان در برابر هون‌ها این دیوار را ساخته ‌بود. این دیوار می‌توانست محل رخنه این اقوام به داخل ایران را در فواصل كوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد. 

یوزف ماركوارت، خاورشناس نامدار آلمانی نیز به ساخت این دیوار توسط یزدگرد و بنای شهر دهستان توسط نرسی اشكانی و كمش تپه توسط آژی‌دهاك اشاره می‌كند. علاوه بر این، سعید نفیسی در تاریخ تمدن ایران ساسانی از مرمت آن توسط مازیار، فرمانروای طبرستان خبر می‌دهد.

باستان‌شناسان داخلی و بریتانیایی با نمونه‌برداری و آزمایش خاكسترها و زغال‌های بر جای مانده در كوره‌های آجرپزی در نزدیكی دیوار، قدمت آن را برای قرن پنجم و ششم میلادی تخمین زده‌اند. آجرهای سرخ‌رنگ این دیوار حكایت از قدمت آن‌ها به دوره ساسانی دارد.

بررسی كتب تاریخی نشان می‌دهد كه در دوره‌های مختلف به‌ویژه دوره حكمرانی ساسانیان و اشكانیان، گرگان منطقه‌ای برای درگیری با دشمنان بوده، به‌طوری كه مقاومت تعدادی از سلاطین بزرگ این دو سلسله در گرگان كنونی كاملا مشهود است. در راستای مطالعات برای كشف حقایق بیشتر در مورد پیشینه پر ابهام دیوار گرگان، شواهد روی یكی از دژها یا سربازخانه‌های آن نشان‌دهنده حضور سربازان و فعال‌بودن ویژگی دفاعی آن تا حداقل یك قرن پس از ساخت است. پس از این مدت به‌دلیل نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب،‌دیوار گرگان به‌طور تدریجی متروك شد.

در زمان احداث دیوار گرگان، سطح آب دریای مازندران پایین‌تر از سطح كنونی آن بوده؛ بنابراین محتمل است برخی از قسمت‌های این دیوار دفاعی اكنون زیر آب فرو رفته باشد. كاوش‌های سال ۲۰۰۷ ملادی زیر آب‌های خلیج گرگان، بخش‌هایی از دیواری به نام دیوار «تمیشه» را آشكار كرد كه گمان می‌رود در نقطه‌ای به دیوار گرگان متصل می‌شد. حدس‌هایی نیز در این مورد وجود دارد كه بخش‌های زیر آب دریا، قسمت‌هایی از پادگانی بزرگ یا حتی بندری ساسانی باشد. گرچه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری صورت پذیرد.

دیوار گرگان چگونه كشف شد؟

نخستین پژوهش سازمان یافته در مورد بنای دیوار گرگان توسط ژاك دمرگان در ۱۲۷۵ هجری شمسی انجام شد. سپس آرن، باستان‌شناس فرانسوی در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی بخشی از دیوار را شناسایی و معرفی كرد.

اریك اشمیت، باستان‌شناسی آمریكایی كه در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ هجری شمسی با هواپیمای خود اقدام به تهیه عكس‌های هوایی از نقاط باستانی ایران كرده بود، به‌طور اتفاقی در منطقه گرگان، دیوار سرخی را دید كه از دریای خزر به‌سمت كوه‌های گلیداغ كشیده شده بود. او عكسی از آن تهیه كرد كه سرآغازی برای تحقیقات باستان‌شناسی داخلی و خارجی شد. پس از او محمد یوسف كیانی در سال ۱۳۵۰ با پرواز بر فراز دیوار، عكس‌هایی از آن گرفت و طول دیوار را ۱۷۵ كیلومتر با ۳۲ قطعه وابسته تخمین زد.

جبرئیل نوكنده در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی اقدام به بررسی روی بخشی از مسیر دیوار گرگان در محدوده شهرستان گنبد كاووس كرد و توانست اسناد و مدارك تاریخی ارزشمندی به دست آورد. در همین سال با شروع ساخت سد گلستان و قرارگیری بخشی از مسیر دیوار در محدوده كانال آبیاری و زهكشی سد و ضرورت حفظ دیوار، آب سد از طریق دو كانال از زیر دیوار این منطقه عبور داده شد.

در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی در طی ۶ فصل كاوش، طول دیوار ۲۰۰ كیلومتر برآورد شد؛ گرچه بررسی نوشته‌های تاریخی نشان می‌دهد كه این دیوار در گذشته تا مرو ادامه داشته و مسلما طول آن بیش از ۲۰۰ كیلومتر بوده است. تا به امروز حدود ۲۰۰۰ متر مربع از دیوار از زیر خاك بیرون آورده شده و با انجام هفتمین فصل كاوش روی دیوار گرگان و دیوار تمیشه اطلاعات مهمی در مورد مرز امپراتوری ساسانی در گرگان به دست آمده است. هم‌اكنون آنچه كه به‌عنوان شاخص‌ترین بخش دیوار دفاعی شناخته می‌شود، بقایای یك چهار طاقی با وسعت بیش از ۱۸۰ متر مربع است.

نام های دیوار بزرگ گرگان

دیوار بزرگ اسكندر یا دیوار سرخ كه در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز شناخته می‌شود، در جهت شرقی-غربی با ۲۰۰ كیلومتر طول ساخته شده و از كنار دریای كاسپین در ناحیه گمیشان تا بیلی كوه در جنگل گلستان امتداد یافته است. این دیوار از آن رو به «مار سرخ» معروف است كه در ساخت هسته مركزی و قسمت‌های میانی آن از آجرهای سرخ‌رنگ استفاده كرده بودند.

این دیوار در برخی متون با نام سد سكندر و سد نوشیروان نیز آورده شده است. از آنجا كه این دیوار از جنوب دهستان (در تركمنستان كنونی) و شمال گمیشان آغاز می‌شد و از نزدیكی گرگان و رود گرگان می‌گذشت، به این اسامی شناخته می‌شد. همچنین محمد بن نجیب بكران در جهان‌نامه نام این دیوار را «تجنبار» نوشته است.

ابن خردادبه، جغرافی‌دان، تاریخ‌نویس و موسیقی‌شناس ایرانی، در كتاب خویش به نام مسالك و الممالك از تصرف این دیوار توسط پادشاه تركان به نام صول (چول) یاد می‌كند. همچنین ثعالبی در غرور ملوك فرس و سیرهم، نام آن را به‌دلیل این تصرف دربند صول یا دروازه صول می‌داند.

مشخصات دیوار بزرگ گرگان

طول دیوار گرگان

محمد یوسف كیانی، باستان‌شناس ایرانی در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی مطالعاتی انجام داد و به عددی برابر ۱۷۵ كیلومتر دست پیدا كرد؛ اما اعداد متفاوتی در مطالعات بعدی به دست آمد كه از ۳۱٫۲ تا ۱۱۲۳ كیلومتر را نشان می‌داد. این طیف وسیع اعداد در نتیجه نابودی بخش‌هایی از دیوار شكل گرفت. در این رابطه می‌توان به سخن نجیب بكران جغرافیدان درباره امتداد دیواری از درگز تا سرخس اشاره كرد:

معلوم نیست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است...

كارشناسان دراین‌باره اتفاق‌نظر دارند كه ۳۰ هزار سرباز می‌توانستند به‌منظور پاسداری و دفاع، در طول دیوار مستقر شوند. وجود قطعات آجر خردشده و عوارض مصنوعی در طول مسیر دیوار، نوشته‌های منابع مكتوب تاریخی و همچنین حفاری‌های باستان‌شناسی محمد یوسف كیانی در دهه ۱۳۵۰ هجری شمسی نشان از عرض ۱۰ متری دیوار دارند. مطالعات در محدوده شهرستان كلاله نیز نشانگر آن است كه در قسمت‌های شرقی دیوار در نواحی كوهستانی، عرض دیوار را بیش از دو متر نمی‌توان تخمین زد.

ارتفاع دیوار گرگان

در مورد ارتفاع دیوار بین ۶ تا ۱۰ متر اختلاف‌نظر وجود دارد و با اینكه ارتفاع ۶ متر در تمام طول دیوار گزینه مطمئن‌تری است؛ شاید در آینده كاوش‌های بیشتر ارتفاع هشت تا ۱۰ متر را ثابت كند. همچنین به نظر می‌رسد ارتفاع ۶ متر باید در تمام مسیر دیوار وجود داشته باشد؛ زیرا ساسانیان برای جلوگیری از نفوذ دشمن حصارهای محكمی ایجاد می‌كردند.

جنس دیوار گرگان

درباره جنس و مصالح به كاررفته در دیوار اتفاق نظری بین كارشناسان وجود ندارد. بلاذری، تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان ایرانی، جنس آن را از سنگ و سرب؛ ابن فقیه از آجر و آهك؛ فردوسی از سنگ و گچ، نجیب بكران از خشت پخته دانسته بودند. در حالی كه ثعالبی، جنس بخشی از آن را سنگ مرمر عنوان كرده بود.

با این همه، بقایای دیوار گرگان در روستای گوگجه در شمال كلاله نشان از آجرهای بزرگ دارد. در همین راستا بررسی‌های باستان‌شناسان داخلی و خارجی استفاده از ده‌ها میلیون قالب آجر ۲۱ تا ۲۴ كیلوگرمی در ساخت دیوار را تایید می‌كند. این آجرها به‌منظور استحكام بیشتر پخته می‌شدند و كشف شواهدی در كوره‌های متعدد و ۱۵۰ كارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در نزدیكی یكدیگر نشان‌دهنده وجود یك كارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث دیوار هستند. وجود اثر انگشت سبابه دست به اشكال مختلف روی آجرها می‌تواند به‌عنوان علامت مخصوص كارگاه تولید یا واحد شمارش آجرها در آن زمان به حساب آید. همچنین برای گرم‌كردن كوره‌ها از چوب‌های جنگلی یا خاك و خاشاك یا نی استفاده می‌شد. 

آجرها با استفاده از ملات گل و آهك به قطر یك تا دو سانتی‌متر و كاملا منظم و دقیق روی یكدیگر چیده و محكم می‌شدند. استفاده از آجر در تمام طول دیوار، مهندسی بی‌نظیری را نشان می‌دهد؛ چراكه در دیوار چین علاوه بر آجر، از سنگ و چوب نیز استفاده شده بود.

دیوار گرگان نمونه بارزی از به‌كارگیری مصالح بوم‌آورد است و با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فردی كه در ساخت این دیوار دیده می‌شود، به جرات می‌توان گفت كه دیوار گرگان مستحكم‌ترین دیوار دفاعی حاصل دست معماران ایرانی بوده است.

بخش های مختلف دیوار بزرگ گرگان

سیستم آبرسانی

جنگ بر سر آب در تمام طول تاریخ و در جوامع مختلف توجه بسیاری را به خود جلب كرده بود. در سرزمین ایران و زمان‌های گذشته، رودخانه گرگان‌رود مهم‌ترین منبع تامین آب شرب و فعالیت‌های كشاورزی و اقتصادی مردم گرگان و یكی از عوامل توجه گروه‌های انسانی مستقر در مراتع و دشت‌های وسیع به شمار می‌رفت. وجود این رودخانه حیاتی نقش بسزایی در احداث دیوار بزرگ گرگان برای حفظ امنیت منطقه داشته است.

دیوار درست در مكانی قرار دارد كه بهترین موقعیت را برای بهره‌وری از آب گرگان‌رود فراهم می‌كند. در طراحی سیستم آبرسانی، حفر كانال برای تامین آب شرب ساكنان و حیوانات در دشت؛ آبیاری اراضی كشاورزی؛ كاربری نظامی و آبگیری خندق‌ها در مواقع جنگ؛ تهیه و تولید خشت جهت ساخت دیوار چنان دقیق است كه امروزه نیز برای هدایت آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سیستم آبرسانی به تناسب دوری و نزدیكی از گرگان‌رود و با پیش‌بینی تغییرات و رسوب‌گذاری بستر گرگان‌رود بر اثر سیلاب، به موازات آن طراحی شده و هدایت آب به‌سمت دیوار، خندق، كوره‌های آجرپزی و محوطه های باستانی هم‌عصر دیوار را بر عهده داشته است.

در حال حاضر بیش از ۵۰ كیلومتر از كانال‌های آن كشف شده‌اند كه بیشترین گسترش را در بخش مركزی گرگان‌رود به‌سمت دریا دارند و دارای میزان بارندگی كمتر نسبت به نواحی شرقی دیوار هستند. طولانی‌ترین كانال از شرق به غرب و به‌سمت دیوار به چشم می‌خورد و بیش از ۱۰ كیلومتر طول و ۲۵ تا ۳۰ متر عرض و سه تا پنج متر عمق دارد.

مهارت معماران در انتقال و مدیریت سیستم آب در نقطه‌ای از گرگان‌رود به اوج خود می‌رسد؛ جایی كه به‌منظور تامین آب شرب ساكنان قلعه، ۵۰۰ متر از عرض گرگان‌رود را به ارتفاع ۲۰ متر خاك‌ریزی كرده‌اند تا مشكلی آن‌ها را تهدید نكند. در بالادست و ضلع شمالی دیوار و خندق، كانال‌های هدایت آبی وجود دارد كه نشان می‌دهد بهره‌وری از آب گرگان‌رود در زمان‌های قدیم نیز مورد توجه ساكنان منطقه بوده است.

خندق 

به سبب كاربرد دفاعی دیوار گرگان، خندقی نیز در حاشیه آن به چشم می‌خورد كه عرضش در نواحی پست و هموار به ۳۰ متر و در نواحی كوهستانی به ۱۰ متر می‌رسد و با توجه به وضعیت توپولوژی زمین از شرق به غرب، شیب ملایمی به‌سمت دریای خزر دارد. این خندق در زمان جنگ و برای افزایش ضریب دفاعی با استفاده از آب گرگان‌رود پر می‌شد تا مانعی برای نفوذ دشمن باشد. با مهندسی هوشمندانه و برای تامین آب خندق در مواقع لزوم، سدی به نام كرگز روی دیوار گرگان ساخته بودند تا به‌سرعت بتوانند آب را در خندق جاری سازند. جالب است بدانید كه مصالح ساخت دیوار از تركیب خاك رس حاصل از كندن خندق به‌همراه كاه خردشده ریز و درشت تامین می‌شد. از سوی دیگر شواهدی وجود دارد كه نشان می‌دهد خاك‌های حفاری‌شده از خندق را پشت دیوار و به‌سمت جنوب می‌ریختند تا در مواقع خطر مسیر دسترسی آسان و جان‌پناهی برای سربازان باشد.

بقایای خندق بیشتر در نواحی شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان به‌صورت سالم و دست‌نخورده دیده می‌شود و در مابقی مكان‌ها به زمین كشارزی تبدیل شده است. بخش وسیعی از خندق در نواحی مركزی و غربی با همواركردن و لایروبی، به‌عنوان كانال‌های آبیاری زهكش كاربرد دارد.

قلعه ها

دیوار گرگان علاوه بر خندق از یك عنصر دفاعی دیگر برای استقرار سربازها بهره برده است. پشت دیوار دفاعی گرگان حدود ۳۶ قلعه با مساحت پنج تا ۲۰ هكتار كشف شده‌اند كه برای دفاع از این منطقه ساخته شده بودند. در نواحی شرقی كه تپه ماهور و كوهستان بیشتری به‌ چشم می‌خورد، قلعه‌ها متراكم‌تر و فاصله كمتری از یكدیگر دارند. این قلعه‌ها به‌غیر از ارگ، حصار و بارو دارای خندق‌هایی با هدف آجرپزی بوده‌اند. بزرگ‌ترین خندق كشف‌شده در این منطقه حدود ۳۳۰ هكتار وسعت دارد. برج‌های نگهبانی دایره‌شكل كه به دیوارهای قلعه متصل هستند، در فواصل منظم و در چهار گوشه آن قرار دارند.

كوره های آجرپزی 

كوره های آجرپزی در ضلع جنوبی دیوار و خندق قرار دارند كه به‌صورتی ساده و ابتدایی با عمق حداكثر دو متر در زمین ایجاد شده‌اند. ابعاد آن‌ها حدود ۸٫۵ متر است و در جهت شرق به غرب یا شمال به جنوب و برخلاف جهت وزش باد هستند. همچنین سكوهایی برای قرارگیری خشت‌ها به چشم می‌خورد كه با استفاده از خشت یا آجر در ۱۱ ردیف با فاصله ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر از همدیگر ساخته شده‌اند تا عبور جریان هوا و گرما و حرارت حاصل از مواد سوختی داخل كوره را ممكن سازند و در نتیجه آجرهای چیده شده در چاله حفاری بهتر پخته شوند.

در كوره‌های نواحی شرقی به‌دلیل فاصله زیاد از جنگل از نی، خاك و خاشاك و در كوره‌های نواحی غربی در نزدیكی جنگل از چوب‌های جنگلی برای سوخت استفاده می‌شد. ساختن آتشدان كوره به‌شكل هلالی و طاق ضربی نشان از توجه به كنترل دقیق دمای داخلی كوره و پخت كامل آجرها دارد و پوشاندن سكوهای نگهدارنده با كاهگل نیز تدبیر سازندگان برای جلوگیری از سوختگی شدید را آشكار می‌سازد.

بهترین زمان بازدید از دیوار بزرگ گرگان

بخش قابل بازدید دیوار در منطقه قرار گرفته است كه در چهار فصل سال جلوه‌های متفاوتی دارد؛ گرچه با توجه به وضعیت آب‌وهوای منطقه، اوایل پاییز و اوایل بهار را می‌توان بهترین زمان بازدید از دیوار گرگان دانست. گرمای هوا و رطوبت آن در تابستان و همچنین هوای نامساعد زمستان ممكن است كمی آزاردهنده باشد.

نكات بازدید از دیوار بزرگ گرگان

• محدودیتی برای ساعت بازدید از دیوار تاریخی گرگان وجود ندارد؛ ولی ترجیحا بازدیدتان را در طی روز انجام دهید.
• برای بازدید از دیوار گرگان نیازی به پرداخت هزینه نیست.
• در كلاله هتل یا مسافرخانه‌ای وجود ندارد؛ اما می‌توانید روی خانه‌های محلی و ویلاها حساب باز كنید و اقامت خوبی را برای خود رقم بزنید.
• در كنار بازدید از دیوار تاریخی گرگان می‌توانید از گنبد قابوس، تالاب آلماگل و زیارتگاه خالد نبی دیدن كنید.

پرسش‌های متداول

قدمت دیوار بزرگ گرگان به چه زمانی می‌رسد؟

ایران، استان گلستان، شمال گنبد كاووس به سمت كلاله و مراوه‌تپه