كاخ چهلستون اصفهان

اصفهان با تعداد زیادی از بناهای تاریخی، دل هر گردشگری را می‌برد. در میان مشهورترین آثار تاریخی می‌توان به كاخ چهلستون اشاره كرد؛ باغی سلطنتی كه همچنان باشكوه برجای مانده است. با كجارو همراه باشید.

معرفی كاخ چهلستون
كاخ چهلستون یكی از نمونه‌ باغ‌های سلطنتی به جامانده از دوره صفوی در شهر اصفهان است كه با نام باغ موزه چهلستون نیز شناخته می‌شود. در واقع، این باغ بخش كوچكی از باغ وسیع جهان‌نما است كه شاه عباس اول با احداث كوشكی در میان آن هسته نخستین كاخ چهلستون را ایجاد كرد. این میراث تاریخی از جمله مشهورترین و محبوب‌ترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود كه با وجود آسیب‌های وارد شده، هنوز هم زیبایی‌های خیره‌كننده‌ای برای عرضه به دیدگان گردشگران و بازدیدكنندگان دارد.

باغ چهلستون در بستر شهر و در میان سایر باغ‌ها شكل‌ گرفته و امكان دسترسی به آن از سایر باغ‌ها میسر بود. مجموعه‌ای از این باغ‌ها كه در امتداد چهارباغ شكل‌ گرفته بودند، یكی از شالوده‌های اصفهان عصر صفوی را شكل می‌دادند و نقش باغ چهلستون از این جنبه ممتاز است؛ زیرا حلقه وصل این شالوده و شالوده دیگر شهری، یعنی مجموعه نقش‌جهان بوده است.

باغ چهلستون سه در ورودی داشته است كه در قدیمی آن، رو به شرق قرار دارد. هنگام ورود به باغ از سردر اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زیاد، به استخر بزرگ جلوی عمارت و سپس به خود بنا خواهیم رسید. محور اصلی باغ، جهت حركت را به كمك درختانی در دو سو به‌سمت كاخ اصلی نشان می‌دهد. باغ چهلستون دارای شیب بسیار كمی است كه به جاری شدن آب در جوی‌ها كمك می‌كند.

آب باغ در گذشته از شاخه‌ای از مادی «فدن» تامین و پس از طی مسافتی از انتهای باغ وارد میدان نقش جهان می‌شد. در حال حاضر، آب باغ از چاهی عمیق تامین می‌شود. پوشش گیاهی باغ چهلستون در حال حاضر عبارت است از درختان كاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر. در باغچه‌های اطراف كاخ، گل‌هایی فصلی كاشته شده‌اند كه در جنوب باغ در گلخانه پرورش داده می‌شوند. مساحت كاخ ۲۱۲۰ متر مربع و محل بنای عمارت یك متر از سطح باغ بلندتر است.

باغ چهلستون در بستر شهری خود با دیوارهایی از محیط پیرامون خود مجزا شده و امروزه ارتباط آن با سایر عناصر شهری بسیار محدود است. در گذشته، ارتباط میان عناصر عمده شهری میدان نقش‌ جهان و سایر بناهای عمومی نمادی از ساختار شهری بود. این ارتباط درونی را به كمك فضاهای كوچك سرپوشیده میانی مانند ورودی‌ها و ملحقات ایجاد كرده بودند. 

كاخ چهلستون كجاست؟

كاخ چهلستون در شرق خیابان چهارباغ پایین، جنوب خیابان سپه و غرب میدان نقش‌ جهان قرار دارد. برای دسترسی می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده كنید. ایستگاه متروی میدان امام حسین یا ایستگاه اتوبوس میدان امام حسین تا كاخ چهلستون فاصله زیادی ندارد و می‌توانید این مسیر را پیاده كنید. اگر با خودروی شخصی می‌روید، می‌توانید از پاركینگ‌های عمومی خیابان‌های اطراف استفاده كنید. همچنین اگر از سمت میدان نقش جهان قصد بازدید از كاخ را دارید، می‌توانید به‌راحتی با كمی پیاده‌روی به مقصد برسید. برای این منظور از خیابان سپه به‌سمت دروازه دولت حركت كنید. در تقاطع خیابان استانداری به‌سمت چپ بپیچید. اندكی بعد كاخ موزه چهلستون را خواهید دید. 

وجه تسمیه كاخ چهلستون 

ایوان اصلی كاخ چهلستون بر بیست ستون استوار است. بسیاری از محققان وجه تسمیه كاخ را انعكاس بیست ستون روی استخر زیبا و بزرگ عمارت می‌دانند. البته نقشی كه عدد ۴۰ در ادب فارسی دارد (این عدد نشان تعدد و كثرت است) نیز شاید دلیل دیگری برای نام‌گذاری چهلستون باشد.

تاریخچه كاخ چهلستون

باغ چهلستون اصفهان، نمونه‌ای از یك باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی به‌دلیل كمبود اطلاعات، اظهارنظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشكل بود. در همان سال، در جبهه تالار كاخ، اشعاری در دو كتیبه از زیر گچ به دست آمد كه یكی كوتاه‌تر و بر زمینه صورتی‌رنگ، بنای تالار چهلستون را به شاه‌ عباس دوم نسبت می‌داد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین می‌كرد. كتیبه دیگر كه طولانی‌تر و خطوط آن گچ‌بری بر زمینه آبی‌رنگ است، از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حكایت دارد.

یكی از برنامه‌های شهری دوره شاه‌ عباس اول، پس‌ از انتخاب اصفهان به‌‌عنوان پایتخت در سال ۱۰۰۷ هجری قمری، احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغ‌های متعدد پیرامون آن بود. از جمله این باغ‌ها می‌توان به باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت‌ بهشت، باغ فتح‌آباد، باغ كاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان اشاره كرد. پی‌درپی بودن باغ‌ها كه یادآور مفهوم «باغ اندر باغ» است، از جمله اصول طرح‌اندازی شهر اصفهان محسوب می‌شد. امروزه به‌ جز باغ هشت‌ بهشت و باغ چهلستون، سایر باغ‌ها از بین رفته‌اند و تنها نامی از آن‌ها باقی است.

با انتخاب اصفهان به‌عنوان پایتخت و گسترش شهر به‌ طرف جنوب و احداث میدان نقش جهان، استقرار كاخ‌های شاهی به‌ وسیله شیخ بهایی پایه‌ریزی شد و انتخاب فضای وسیع در دولت‌خانه، حكایت از ذوق و استعداد و خلاقیت شیخ بهایی، دانشمند بلندآوازه دوره صفوی داشت. شروع این مجموعه كاخ‌ها عالی‌قاپو بود و تا میدان اصلی و مركزی چهارباغ عباسی ادامه داشت. در این محوطه بزرگ كه چند كاخ سلطنتی نیز مستقر بود، عماراتی مانند تالار اشرف، جبه‌خانه، ركیب خانه، كشیك‌خانه، تالار طویله، كاخ هشت‌بهشت، توحید خانه و برخی عمارت‌های دیگر ساخته شد.

در میان باغ چهلستون، شاه‌عباس عمارتی به شكل كلاه‌فرنگی با اتاق‌های كوچك در اطراف آن ساخت كه از آن به‌عنوان هسته اولیه كاخ چهلستون یاد می‌شود. این باغ درباری برای پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشن‌ها استفاده می‌شد. پس‌ از آن با شروع سلطنت شاه‌ عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده‌ شد و تالارها و ایوان‌هایی بر آن افزوده‌اند. از آن جمله می‌توان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان‌های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با كلیه تزیینات نقاشی، آیینه‌كاری و كاشی‌كاری دیوارها و سقف‌ها اشاره كرد. تالارهای وسیع كاخ در دوره شاه‌ عباس دوم نیز محل بار عام و كاخ پذیرایی‌های رسمی بوده است. این كاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری با حضور شاه‌ عباس دوم و سفیران كشورهای خارجی افتتاح‌ شد.

با توجه به ماده تاریخ‌هایی كه بعضی از شعرای عصر صفویه در اشعارشان آورده‌اند و با مراجعه به كتب و متون مربوط به آن روزگار، سال اتمام كاخ چهلستون ۱۰۵۷ هجری در زمان سلطنت شاه‌ عباس دوم بوده است. از جمله این شعرا صائب تبریزی، ملك الشعرای آن روزگار است كه طی قصیده‌ای بلند بالا چهلستون را توصیف می‌كند و در آخر قصیده با مصراع «قبله‌گاه تاجداران باد دائم این مكان»، سال ۱۰۵۷ هجری را بیان كرده است.

در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، كاخ چهلستون دچار حریق شد و سپس تعمیراتی در آن و به‌ احتمال‌زیاد مطابق سابق به‌ عمل‌ آمد. بنابر اظهارنظر سیاحانی همچون فلاندن و كست در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار و نیز مادام دیو لافوآ، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بود؛ اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه و والی اصفهان، خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافت.

معماری كاخ چهلستون

معماری این كاخ تركیبی از هنر معماری چینی، ایرانی و فرنگی است. بنا مشتمل بر یك ایوان اصلی (بزرگ) به طول ۳۸ متر، عرض ۱۷ متر و ارتفاع ۱۴ متر است كه آن را رو به شرق ساخته‌اند. ستون‌های این ایوان هشت‌ضلعی از جنس چوب چنار و كاج است. چهارستون وسط روی چهار شیرسنگی قرار دارد. 

استخر كاخ علاوه بر زیبایی باعث لطافت هوا می‌شود. در چهار طرف این استخر مجسمه‌هایی قرار دارند كه مربوط به عمارت چهلستون نیستند و به هنگام تخریب قصر سرپوشیده به این محل منتقل‌ شده‌اند. به نوشته برخی از مورخان، این عمارت در اواخر دوران صفوی دچار آتش‌سوزی مهیبی شد و قسمت‌هایی از آن در آتش سوخت. 

آثاری مانند سر در مسجد قطبیه و سردرهای زاویه درب كوشك و آثاری از مسجد درب جوباره و مسجد آقاسی نیز روی دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ واقع شده‌اند.

ساختمان كاخ

ایوان كاخ چهلستون مركب از دو بخش است؛ یك بخش كه بر ۱۸ ستون چوبی و رفیع استوار است و چهارستون وسط كه روی چهار شیر سنگی قرار دارند. در گذشته از دهان این چهار شیر آب فواره می‌كرد و به حوض مرمری تالار می‌ریخت.

قسمت دیگر كه كمی مرتفع‌تر است، سردر ورودی تالار را تشكیل می‌دهد و در بعضی منابع آن را تالار آیینه نامیده‌اند. این قسمت بر دو ستون قرار دارد و سراسر آن مزین به آیینه‌كاری وسیع و پركاری است كه در آن آیینه‌های ریز و خوش‌نقش به‌‌صورت معرق در كنار آیینه‌های قدی و خشتی به‌ كار رفته‌اند. سقف تالار از قاب‌های چوبی و به اشكال مختلف هندسی ساخته‌ شده‌اند. تصویر قرینه حوض مرمرین وسط ایوان در تزیینات سقف مشاهده می‌شود. این قرینه‌سازی شباهت بسیاری با ایوان عالی‌ قاپو دارد.

به‌ طور كلی در عمارت تاریخی چهلستون نقوش تركیبی دیوارها و سقف تالار كه در قالب‌های زیبای لچك و ترنج قرارگرفته‌اند و خطوط اصلی تقسیمات بنا كه تركیب زیبایی از نقاشی و كاشی‌كاری و سایر تزیینات متعدد و متنوع هستند، این اثر را به‌صورت یكی از بهترین نمونه‌های معماری دوران صفویه تبدیل كرده است. در حال حاضر، عمارت چهلستون به‌صورت باغ‌موزه‌ای فعالیت دارد كه سالن مركزی آن محل نمایش برخی از آثار هنری دوره‌های مختلف ایران است.

نقاشی‌های كاخ چهلستون

 تالار مركزی كاخ كه به مهمانان خارجی و شخصیت‌های كشورهای دیگر اختصاص داشت، حاوی نقاشی‌هایی است كه وقایع تاریخی دوره‌های مختلف را بیان می‌كنند. این سالن باشكوه بر گنبدی منقوش استوار است و با لچكی‌های رنگارنگ و طرح‌های طلایی و شفاف، از شاهكارهای هنری آن عصر محسوب می‌شود.

نقاشی‌های موجود در تالار مركزی كاخ كه برخی از آن‌ها در عصر قاجار نقاشی شده‌اند، شرح پذیرایی شاه‌ عباس اول و دوم و شاه‌ طهماسب از امرای تركستان و همایون هندی و نیز جنگ شاه اسماعیل اول با ازبكان است. دو تصویر دیگر كه یكی رو‌به‌روی در ورودی تالار و دیگری مقابل آن است، جنگ چالدران در دوران شاه اسماعیل اول و جنگ كرنال در زمان نادر شاه افشار را به نمایش می‌گذارند.

این دو تصویر در اوایل عصر قاجاریه نقاشی شده‌اند. در دو طرف تالار ستون‌دار، اتاق‌هایی است كه در حال حاضر برای نمایشگاه‌های فصلی مورداستفاده قرار می‌گیرند. این اتاق‌ها نیز شامل نقاشی‌هایی است كه برخی از آن‌ها شاهكار مسلم نقاشی محسوب می‌شوند. بیشتر این نقاشی‌ها در زمان حكومت ظل‌السلطان زیر لایه‌ای از گچ پنهان‌شده بود كه با كمك كارشناسان و متخصصان از زیر گچ بیرون آمده و مرمت‌ شده‌اند.

در دو طرف سالن مركزی عمارت چهلستون، تصاویری از سفرا و اروپایی‌هایی نقاشی شده است كه در آن روزگار در اصفهان بوده‌اند. این تصاویر را دو نقاش هلندی با نام‌های آنژل و لوكار نقاشی كرده‌اند. همچنین تصویری از شاه‌ عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه واقع شده است و تابلوهای بزرگ نقاشی از پادشاهان صفوی در تالار پادشاهی.

بهترین زمان بازدید از كاخ چهلستون

بهار و به‌خصوص ماه اردیبهشت، بهترین زمان برای بازدید از كاخ چهلستون است؛ چراكه علاوه بر لطافت هوا، باغ پیرامون آن طراوات خاصی دارد. البته عصرهای تابستان نیز به‌دلیل خنكی هوا، این مكان یكی از مقاصد پرطرفدار به شمار می‌آید. اگر قصد عكاسی دارید، به‌خاطر قرارگیری خورشید روبه‌روی كاخ، از ساعت ۹ تا ۱۱ می‌توانید عكس‌های خوبی بگیرید. همچنین در شب‌ها، چهلستون با نورپردازی جلوه‌ای متفاوت به خود می‌گیرد.

ساعات بازدید و بلیط كاخ چهلستون

همه‌ روزه جز روزهای تاسوعا و عاشورا، رحلت پیامبر (ص) و امام خمینی (ره) و شهادت امام جعفر صادق (ع) و حضرت علی (ع) می‌توانید از این مجموعه بازدید كنید. ساعات بازدید كاخ چهلستون از ۹ تا ۱۷ است. بلیط (سال ۱۳۹۹) برای گردشگران داخلی بهایی معادل با پنج هزار تومان و برای گردشگران خارجی بهایی برابر با ۵۰ هزار تومان دارد.