قرن‌هاست كه مردم دیار كویری خراسان جنوبی برای خود سازهایی ساخته و آواهایی را تولید می‌كنند تا مرهمی شود بر روزهای سخت خشكسالی؛ سازهایی كه گاه همراه مراسم شادیشان می‌شود و گاه آوایی می‌شود برای فرار از تنهایی در كویر بی جان.
موسیقی بیانگر سرگذشت یك قوم در حوزه تاریخی و فرهنگی است، این موضوع در خصوص موسیقی محلی و بومی خراسان‌جنوبی هم صدق می‌كند و مردمان این خطه برای كارهای مختلف از جمله كشاورزی و كاشت گندم برای نزول باران و سایر آداب و رسوم دارای موسیقی‌های خاص و متنوع هستند كه هویت و فرهنگ این كویرنشینان را از دیگر مردم جدا كرده است.
به گزارش ایسنا، در منطقه خراسان‌جنوبی ترانه‌ها و آوازهای زیبا و حماسی‌ترین رقص‌ها و آهنگ‌هاسازی و آوازی رواج دارد. متأسفانه در سال‌های اخیر هجوم موج موسیقی‌های غربی حیات این نوع موسیقی را به شدت در معرض آسیب قرار داده است و موجب شده كه این موسیقی در آستانه فراموشی قرار گیرد.
ریتم پنج ضربی را جایی جز خراسان جنوبی نمی‌بینید
ابزارهای موسیقی در فرهنگ مردم خراسان‌جنوبی جایگاه ویژه‌ای دارند . به طور كلی سازهایی كه در استان خراسان‌جنوبی استفاده می‌شود به سه دسته كلی «سازهای زهی، سازهای كوبه‌ای و سازهای بادی» تقسیم می‌شوند. ویژگی موسیقی جنوب خراسان حركات ریتمیك و نمایشی است. موسیقی در این منطقه به‌ویژه در شهرستان بیرجند، سابقه‌ای طولانی دارد. این شهرستان دارای رقص‌ها و موسیقی‌های بسیار متنوعی است. ریتم‌های پنج ضربی (سه‌تایی و دو تایی) متداول در این منطقه ویژگی‌های خاص خود را دارد و در دیگر نقاط ایران مرسوم نیست.
سازهای محلی بیرجند شامل؛ دهل، سرنا (ساز)، دایره و نی كه معمولا، توسط خود نوازندگان ساخته می‌شوند. بعضی قطعات موسیقی ویژه رقص‌های محلی در این منطقه اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه، احوال، سه ضرب است كه علاوه بر رقص‌های انفرادی، دو نفره و گروهی، رقص‌های دیگری نیز وجود دارد كه به دلیل اینكه رقصندگان آنها ،به چوب بازی نیز می‌پردازند، در ردیف چوب بازها به شمار می‌آیند.
در منطقه قهستان و بیرجند ترانه‌ها و آوازهای زیبا و حماسی‌ترین رقص‌ها و آهنگ‌های سازی و آوازی رواج دارد.
دهل، سرنا (ساز)، دایره و نی كه معمولاً توسط خود نوازندگان ساخته می‌شوند از جمله سازهای محلی بیرجند است.
ساز دوتار از سازهایی است كه عمومیت خیلی زیادی دارد و در همه جای استان خراسان جنوبی رایج است و سازی است از خانواده سازهای دسته بلند كه با پنجه نواخته می‌شود.
ساز دوتار همراهی‌كننده آوازهای فراقی ، داستان‌هایی كه به حالت موسیقیایی در منطقه اجرا می‌شده و در طول تاریخ همواره در كنار آوازهای خراسان جنوبی وجود داشته است.
دوتار سازی است گرانمایه، اگر چه وسعت صدایی آن كم است، اما حیرت آور وحزن آلوده و همراه با رنگ و بوی عرفانی است كه به سبب شرایط آب وهوایی ومنطقه ای حاكم بر شمال وجنوب استان خراسان ، تفاوت های بین دوتار این دو منطقه وجود دارد.
دوتار جنوب خراسان دارای صدای كم نظیری است و معمولا ًاز دوتار شمال خراسان بزرگ تر است. صدای زنگ دوتار نواحی جنوب خراسان از جمله خواف ، خشونت وسختی شرایط مناطق بی آب و علف این نواحی را همراه با صلابت واستواری مردمان آن به همراه دارد.
به جهت هم‌جواری با استان سیستان و بلوچستان، «ساز قیچك» هم در استان خراسان‌جنوبی اجرا می‌شود و جزو سازهای زهی آرشه‌ای است.
سرنا و شادی اصیل در آیین‌های سور
بر اساس نغمات محلی موسیقی استان «ساز كمانچه» هم در استان خراسان‌جنوبی وجود دارد كه جزو سازهای زهی آرشه‌ای است.
سرنا یا سورنای كه به معنای نای شادمانی است، یعنی رواج عمده‌ای كه ساز سورنا در خراسان‌جنوبی دارد به‌علت حضور در آئین‌های سور است و كاركرد دیگری كه ساز سرنا از گذشته تا حال داشته است این بوده كه نغمات حماسی را با این ساز اجرا می‌كردند.
قوشمه یا قوش‌نی؛ یكی دیگر از سازهایی است كه در استان خراسان‌جنوبی وجود دارد و بیشتر در مراسم سور یا جشن‌هایی كه از گذشته بوده، حضور داشته است.
دهل همیشه چه در آهنگ‌های رزمی و چه در آهنگ‌های بزمی به جهت حفظ ریتم همراهی‌كننده ساز سرنا بوده است. در حركات آئینی كه هنرمندان انجام می‌دهند دهل باید باشد تا آنان بتوانند ریتم حركت را بگیرند و گروه بتواند هماهنگ‌تر این كار را انجام دهد.
دایره؛ سازی است كه در استان خراسان‌جنوبی وجود داشته و بیشتر به جهت حضور در بخش موسیقی بانوان استان به كار رفته كه به آن «پادایرگی» می‌گویند كه بیشتر موسیقی آئین‌های سور و جشن بوده كه از گذشته استفاده می‌شده است. به طور مثال، در مراسم جشن عروسی بسیاری از آوازهایی كه مربوط به لباس پوشاندن داماد و یا به تخت نشاندن عروس بوده و یا مراسم‌ی كه در جشن‌های عروسی اجرا می‌شده است، زنان با دایره یك سری آوازهای خاص را می‌خواندند.
نی؛ جزو سازهای بادی است كه بیشتر آوازهای چوپانی یا شبانی را با آن اجرا می‌كردند و ساز نی همواره یار چوپانانی بوده است كه در دل شب و در تنهایی خویش از این ساز استفاده می‌كردند و به نوعی غم و دردی كه در وجودش بوده را با ساز نی ابزار كرده است.
برخی قطعات موسیقی ویژه‌ی رقص‌های محلی در این منطقه عبارتند از اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه، احوال، سه ضرب و… . علاوه‌بر رقص‌های انفرادی، دو نفره و گروهی، رقص‌های دیگری نیز وجود دارد كه چون رقصندگان آنها به چوب بازی نیز می‌پردازند، در ردیف «چوب بازی‌ها» به حساب می‌آیند. این رقص‌ها پیچیده و سخت هستند و به مهارت، تمرین و انعطاف بدن نیاز دارد.
آهنگ‌های ویژه چوب‌بازی شامل آزاد، كنار به خاك، وسط به خاك، پك پك، دست به خواب، پشت و گندم‌كاری است. عروس‌كشو (عروس‌كشان)، محمل، روش (شبیه مارش است)، نصر و جو (نصر و جان)، كوچه باغی، سبزه نمكی، غلام پخش، پیش باز، لالایی، استقبال (خوش‌آمدگویی) و … از جمله آهنگ‌های متداول و قدیمی منطقه خراسان‌جنوبی است.
نی چوپانی؛ یادآور تنهایی در كویر
این ساز معمولا از جنس فلزاتی مانند برنج بوده است. وسعت صدایی آن كم ولی در دل بیابان ها و صحراها ی مناطق مختلف خواف، سرگرمی بسیار خوبی برای چوپانان بوده وهست.
سایر سازهای قدیمی موجود در خواف همچون تار (شش تار)، فلوت و ویولن به دلیل غیر بومی بودن آنها وسختی یادگیری، كمتر مورد استفاده قرار می گرفته اند ولی توسط اساتید بزرگی نواخته می شده اند كه آثار این اجراها موجود است.
فراموش كرده‌ایم…
سلم آبادی، رییس گروه موسیقی مقامی صحرا به ایسنا گفت: گروه موسیقی مقامی «صحرا» كه به گروه سلم‌آبادی‌ها مشهور است از سال ۱۳۵۲ با مجوز سازمان فرهنگ و هنر آن زمان آغاز به‌كار كرد. از آن سال تاكنون این گروه در جشنواره‌های داخلی و خارجی به ارائه هنر خود پرداخته است. بعد از انقلاب نیز اولین اجراهای این گروه از سال ۶۷ آغاز شد.
وی بیان كرد: جالب است كه این موسیقی در كشورهای دیگر بسیار با استقبال مردم و مسئولان روبرو می‌شود اما ارزش آن را در استان نمی‌دانند. این موسیقی مقامی قابلیت ثبت در یونسكو را دارد و از مسئولان می‌خواهیم در راستای ثبت آن در یونسكو تلاش كنند.
سلم آبادی ادامه داد: لازم است بیشتر به این نوع موسیقی كه نشان دهنده فرهنگ و شناسنامه فرهنگی استان است توجه شود؛ اگر مردم با ریشه‌های اصلی فرهنگ موسیقی استان آشنا شوند به جای موسیقی‌های بیگانه در عروسی‌های خود از این موسیقی استفاده می‌كنند. وقتی مردم با این موسیقی آشنا شوند از آن پاسداری می‌كنند.
وی با بیان اینكه وضعیت پیشكسوتان موسیقی مقامی استان مطلوب نیست و باید برای آنان فكری كرد، تصریح كرد: وقتی انگیزه‌ها را از افراد گرفته‌ایم نباید توقع داشته باشیم به این موسیقی بهایی داده شود.
سازهای سنتی بیرجند؛ در سبد مسافران و گردشگران
حسنعلی فولادی، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بیرجند از وجود سازهای سنتی بیرجند در سبد سوغات مسافران و گردشگران خبر داد.
وی گفت: بیرجند به دلیل موقعیت جغرافیایی و امكاناتی كه طبیعت در اختیار آن گذاشته علاوه بر سوغات كشاورزی و دامی دارای انواع صنایع‌دستی شامل زیورآلات، چادرشب، گلیم، صنایع چوبی و غیره است كه برخی از آن شهرت جهانی دارد.
رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان بیرجند افزود: هم‌زمان با نوروز و شروع سال جدید سوغات شهرستان بیرجند در بازارچه‌ها و فروشگاه‌های صنایع‌دستی شهرستان بیرجند عرضه شد و مسافران و گردشگران زیادی از آن بازارچه‌ها بازدید كردند.
فولادی با بیان اینكه سوغات و تولیدات خوبی در فروشگاه‌ها عرضه شد، ادامه داد: صنایع چوبی، چرم، بافته‌های داری، جاجیم، گلیم و همچنین رودوزی‌های سنتی از دیگر سوغاتی بوده كه در این فروشگاه‌ها باكیفیت بیشتر و با تنوع بالا به فروش رفته است و علاقه‌مندان را به سمت خود می‌طلبد.
وی یادآور شد: در كنار محصولات نساجی و بافته‌های داری، ساخت سازهای سنتی ازجمله تار و دوتار با توجه به اهمیت و شهرت موسیقی سنتی این منطقه ازجمله صنایع‌دستی شاخص شهرستان به شمار می‌رود و امسال با توجه به آمار بازدیدكنندگان و علاقه‌مندان توجه بیشتری به این سوغات شده است.