بررسی های باستان شناسی در قلعه خیبر شهرستان روانسر استان كرمانشاه برای اولین بار از وجود بقایای شتر در دوره تاریخی در منطقه غرب زاگرس خبر می‌دهد.
دكتر سجاد علی بیگی در سمینار یك روزه باستان شناسی “تاریخ و فرهنگ كرمانشاه” در دانشگاه رازی، قرن های نهم تا نیمه قرن ششم پیش از میلاد را یكی از دوره های سرنوشت ساز در تاریخ ایران خواند و اظهار كرد: از آنجایی كه این دوره نخستین حكومت فرا منطقه‌ای – مادها – و همچنین شكل گیری پایه های نخستین شاهنشاهی گسترده ایرانی بوده، بنابراین شناخت این دوران برای باستان شناسان و مورخان بسیار مهم است.
وی ادامه داد: از وضعیت این دوره كه از آن با عنوان عصر آهن یاد می‌شود، در شرق استان كرمانشاه به واسطه كاوش های باستان شناسی در تپه گودین كنگاور اطلاعات نسبتا بهتر و بسیار با اهمیتی داریم و این منطقه نسبت به نواحی غربی‌تر زاگرس مركزی شناخته شده‌تر است، اما به دلیل عدم مطالعات كافی در غرب زاگرس مركزی این دوره و مسائل باستان شناسی مربوط به آن همچنان كم شناخته مانده است.
این باستان شناس با تاكید براینكه این دوره سرنوشت ساز در تاریخ تحولات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی منطقه غرب آسیا بسیار اهمیت دارد، عنوان كرد: برای درك بهتر این دوره و شناخت تحولات و پیچیدگی های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آن، گزینه ای به نام تپه خیبر وجود دارد كه با انجام كاوش های علمی باستان شناسی می توان امیدوار بود كه اطلاعات ارزنده ای از این دوران بدست آوریم.
وی با بیان اینكه تپه خیبر یا ملك شاه در جنوب شهرستان روانسر و در فاصله تقریبی ۵۰ كیلومتری از شهر كرمانشاه یكی از مكان هایی است كه آثاری را از این دوره در دل خود جای داده، اعلام كرد: “اریخ اشمیت”، باستان‌شناس آمریكایی، سال ۱۹۳۷ درحین انجام پروژه ” پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران” برای اولین بار از محوطه باستانی تپه خیبر روانسر دیدن كرد و سپس با عكس برداری از این محوطه دو عكس جالب از آن منتشر كرد كه همین تصاویر به خوبی گویای اهمیت و عظمت این محوطه تاریخی است.
علی بیگی ادامه داد: طبق عكس هایی كه این باستان شناس آمریكایی تهیه كرده، در اطرف این محوطه خندق بسیار عریض و عمیقی وجود داشته كه عرض آن از ۴۰ تا ۱۰۰ متر در بخش های مختلف متغیر بوده است و با توجه به وضعیت آن احتمالا سه متر عمق داشته و با سرازیر كردن آب سراب و چشمه واقع در دامنه تپه داخل آن می توانستند این خندق و استحكامات پیرامون آن – دژ و شهر – خود را در برابر دشمنان حفاظت كنند.
وی تصریح كرد: نكته كلیدی كه در گزارش اشمیت وجود دارد این است كه از تپه خیبر به عنوان یكی از شهرهایی كه در زمان آشوریان در ایران بنا شده یاد می كند و همین موضوع سرنخی بود تا پای باستان شناسان را به این تپه كشاند.
این باستان شناس خاطرنشان كرد: چندماه بعد “سر اورل اشتاین” باستان شناس انگلیسی مجاری الاصل در ادامه بررسی ها و پژوهش های باستان شناسی خود در منطقه غرب ایران به تپه خیبر رسید و براساس گزارش وی در آنجا دو گمانه حفر كرده كه در هر دو گمانه تنها به بقایایی از خشت و آوار دیوارهای بزرگ برخورد می كند و به دلیل كمبود زمان تپه خیبر را ترك می كند.
وی ادامه داد: این باستان شناس انگلیسی در گزارش خود از تپه خیبر روانسر به این نكته اشاره می كند كه اوایل دهه ۱۹۳۰ برخی از تجار عتیقه فروش یهودی بازار كرمانشاه دو گودال بزرگ را در راس این تپه باستانی حفر كرده اند.
علی بیگی تصریح كرد: سال ۱۳۴۷ سه نفر از باستان شناسان ایرانی یعنی آقایان علی اكبر سرافراز، دكتر محمدرحیم صراف و اسماعیل (احسان) یغمایی بررسی های گسترده ای را در استان كرمانشاه انجام داند و تپه خیبر هم به عنوان یك اثر مهم باستانی شناسایی كردند و این امر باعث شد تا یك سال بعد این محوطه با شماره ۸۵۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد.
وی افزود: سال ۱۳۷۷ دكتر عباس مترجم از دیگر باستان شناسان ایرانی از این محوطه باستانی دیدن كرد و از آن به عنوان كلیدی ترین محوطه دشت كوزران یاد كرد.
این باستان شناس كرمانشاهی با بیان اینكه تپه خیبر حدود ۲۰ هكتار مساحت و حدود ۴۸ متر ارتفاع دارد، گفت: بخش عمده ای از این تپه بقایای باستانی است كه روی یك بستر طبیعی قرار گرفته است و علیرغم انجام دو فصل كاوش باستان شناسی كه تاكنون در آن انجام گرفته، هنوز پرسش های زیادی درباره این محوطه وجود دارد.
وی در ادامه سخنرانی خود به آخرین پژوهش های میدانی باستان شناسی انجام شده در این محوطه اشاره كرد و گفت: سال ۱۳۹۷ در راستای همكاریهای مشترك میان دانشگاه رازی، دانشگاه كپنهاك و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری بررسی ها و كاوش های باستان شناسی در محوطه آغاز شد. گام نخست این پژوهش انجام بررسی آركئوژئوفیزیك بود كه توسط دكتر كورش محمدخانی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی به انجام رسید و سرنخ هایی از وجود ساختارهای باستانی ساخته شده با آجر در راس تپه شناسایی شد و در ادامه با تهیه نقشه توپوگرافی بررسی و نمونه برداری روشمند میدانی در محوطه به انجام رسید.
علی بیگی یادآورشد: بررسی های هدفمند و نمونه برداری های روشمند انجام شده در تپه خیبر نشان داد كه استقرار باستانی در تپه خیبر در هر دوره احتمالا چقدر وسعت داشته و بقایای هر دوره ای در كجای محدوده تپه مدفون شده است. با توجه به این دستاوردها حدود دوماه بعد یعنی در شهریور و مهر ۱۳۹۷ كاوش های باستان شناسی خود را با حفر دو ترانشه در مساحت حدود ۲۰۰ متر در راس محوطه و جایی كه بررسی های آركئوژئوفیزیك انجام شده بود، آغاز كردیم .
وی ادامه داد: در ابتدای كاوش ها بقایای دو جرز آشكار شد كه از آجر و ملات گل و نیز سنگ و ملات گچ ساخته شده بودند و ملات های استفاده شده آن نشان می داد كه آجرهای قدیمی در یك بافت ثانویه مورد استفاده مجدد قرار گرفته اند. با بررسی های انجام شده متوجه شدیم كه این دو جرز كه در فاصله ۹ متری از هم قرار گرفته اند، احتمالا بخش پیشین یك ساختمان بسیار بزرگ از دوره اشكانی است.
این باستان شناس خاطرنشان كرد: برای اینكه بدانیم آجرهای بكار رفته در این جرزها كجا ساخته شده اند، بررسی هایی در اطرف محوطه انجام شد و در فاصله ۷۰۰ متری از جنوب غرب تپه بقایای محوطه ای كشف شد كه نشان می داد آجرها در آنجا ساخته شده اند.
وی به ادامه كاوش ها و كشف لایه هایی قدیمی تر در تپه خیبر اشاره كرد و گفت: در ادامه متوجه شدیم كه با یك مرحله قدیمی تر از استقرار دوره اشكانی در این محوطه روبرو هستیم و بناهای ساخته شده در دوره اشكانی روی این تپه، در واقع روی بقایای ساختمان های دیگری از دوره اشكانی بنا شده اند.
علی بیگی با بیان اینكه كاوش ها در تپه خیبر در سال ۱۳۹۸ ادامه پیدا كرد، گفت: فصل دوم پژوهش های باستان شناسی در این محوطه در سال ۱۳۹۸ انجام گرفت و دو گمانه به منظور لایه نگاری در شیب جنوبی تپه كاوش شد كه در گمانه نخست حجم زیادی از بقایای آوار خشتی یك سازه بزرگ را می توانستیم در زمان كاوش لایه های مختلف ببینیم كه یك لایه آن مربوط به دوره هخامنشی و یك لایه به عرض ۱.۵ متر مربوط به دوره اشكانیان بود كه برای استحكام دیوار آن را اضافه كرده بودند.
وی ادامه داد: در كاوش گمانه دوم در دامنه جنوبی تپه بقایای یك دیوار خشتی بسیار مستحكم به عرض ۵ متر و ۲.۴۰ متر ارتفاع آشكار شد كه نشان می دهد با یك دیواره دفاعی و استحكامات مستحكمی روبرو هستیم.
این باستان شناس تصریح كرد: در جلوی دیوار سفال های احتمالا مربوط به دوره هخامنشی و عصر آهن سه بدست آمد كه نشان می داد این دیوار – كه كاوش پیرامون آن به پایان نرسیده- حداقل مربوط به پیش از دوره اشكانی و به احتمال بیشتر مربوط به دوره آهن است. حفر گمانه های كوچك در راستای امتداد دیوار باعث شناسایی بیشتر امتداد دیوار و خارج از محدوده گمانه ۲ شد و نشان می داد كه این دیوار همچون كمربندی این تپه كه روزی بقایای یك دژ – شهر بوده را در برگرفته است. با داشتن خندق بزرگ پیرامون محوطه دسترسی به درون دژ بسیار محدود می شده است.
وی با بیان اینكه تاكنون یافته های باستانی مهمی از تپه خیبر بدست آمده، اعلام كرد: مردم محلی در بازدیدهای خود مواد فرهنگی و اشیاء مهمی را به صورت سطحی یافته اند كه در میان آنها پیكرك های گلی حیوانی و اشیاء فلزی و مُهر استامپی و استوانه ای وجود دارد كه برخی از آنها دارای كتیبه هایی به خط میخی هستند و شاید از همه مهمتر تكه ای از یك گِل نوشته به خط میخی است كه برای دومین بار در غرب ایران نمونه هایی از آن بدست آمده است.
این باستان شناس به كشف بقایای جانوری موجود در تپه خیبر هم اشاره كرد و گفت: بررسی بقایای جانوری محوطه نشان می دهد كه گونه های متعددی در اینجا شكار و صید شده و بخش قابل توجهی نیز توسط اهالی پرورش داده شده است. بررسی ها و مطالعات تخصصی صورت گرفته توسط دكتر حسین داودی نشان می دهد كه بیشترین بقایای جانوری كشف شده مربوط به گاوسانان و گوسفندسانان است و در میان بقایای مطالعه شده بخشی از بقایای اسكلت شتر به دست آمده كه احتمالا برای اولین بار است كه در محوطه ای در غرب زاگرس بقایای شتر كشف می شود و این یافته برای درك وضعیت پوشش گیاهی و جانوری و وضعیت اقلیمی منطقه در دوره باستان جالب توجه خواهد بود.
به گفته این باستان شناس، براساس مطالعه باستانی گیاه شناسان وجود شواهد زغال چوب به بازسازی بخشی از چشم انداز منطقه كمك كرده و تاكنون بقایای زغال چوب درختان پسته كوهی (بنه) و بادام كوهی شناسایی شده است.
سمینار یك روزه باستان شناسی “تاریخ و فرهنگ كرمانشاه ” با همكاری پایگاه های میراث جهانی بیستون، پایگاه ملی معبد آناهیتا، دانشگاه رازی، انجمن باستان شناسی ایران (شعبه كرمانشاه) و اداره كل میراث فرهنگی استان كرمانشاه به میزبانی دانشگاه رازی برگزار شد.