بقعه سید ركن الدین یزد كه در قدیم تحت عنوان مدرسه ركنیه شناخته می شد توسط سیدركن الدین محمدقاضی عارف ودانشمند قرن هشتم ق. بنا شد. دركتب تاریخ یزد، ازاین مدرسه وقسمت های محتلف آن مانند رصدخانه، دارالكتب و… یادشده است. این بقعه محل دفن سید ركن‌الدین ابوالمكارم محمد قاضی حسینی یزدی، از سادات و بزرگان شهر یزد است. تزیینات متعددی نظیر آرایه‌های گچی برجسته، گچی قالبی، گچی فتیله‌ای، كتیبههای نقاشی، نقاشی‌های تزیینی، طلاكاری و كاشی‌كاری در این بنا به كار گرفته شده‌اند كه هر بیننده‌ای را مبهوت خود می‌كنند. این اثر زیبا در تاریخ ۱۵ آذر ۱۳۱۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۲۴۶ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
سید ركن الدین كه بود ؟
سید ركن‌الدین ابوالمكارم محمد قاضی حسینی یزدی، فرزند قوام‌الدین محمد بن نظام، از سادات شهر یزد به شمار می‌آمد. این عالم بزرگ در زمان حكومت ابوسعید بهادرخان زندگی كرد و از بزرگان و حاكمان آن دوره محسوب می‌شد. وی در طول عمر خود، ابتدا نقابت سادات شهرهایی همچون اصفهان، نائین و یزد را بر عهده داشت و سپس به‌عنوان قاضی القضات شهر یزد منصوب شد.
معماری بقعه سید ركن الدین یزد
این بقعه دارای یك در ورودی می باشد . چهار طرف حیاط طاق نمای بزرگ آجری به چشم می خورد.درضلع شرقی صحن با خریدن خانه مجاور درصدد افزودن فضای بقعه بر آمده اند .بدنه دیوار صحن با آجر پوشیده شده است . كف صحن وداخل بقعه با آجر مفروش شده است . طرفین سردر ورودی بقعه سید ركن الدین از جهت شمال ، دارای دو صفه كه هر یك از دو غرفه تشكیل شده است .حاشیه ولچكی های صفه ها وطاق نماها مزین به كاشی معرق با نقوش هندسی گل وبوته اسلیمی می باشد . سردر ورودی بقعه مسقف به طاق آهنگ با قوسی پنج اوهفت وسه طاق نمای گچی بری رسمی بندی می باشد كه طاق نمای میانی بزرگتر است .
در چوبی مشبكی ما را به داخل بقعه هدایت می كند . درضلع جنوب، محراب كه مزین به رسمی بندی گچبری شده ، مقرنس كارشیكاری شده ، نقوش گل و بوته كتیبه به خط ثلث می باشد ، دیده می شود .در طرفین محراب طاق نماهایی با ترنجهای گچبری و كتیبه ثلث ودر ضلهای غربی وشرقی وشمالی طاق نماهای مزین به ترنج گچبری شده وكتیبه ثلث جلب توجه می كند .گنبد بروی چهار فیلپوش وشكنجهای رسمی ودوال ورف وبتكانه استوار است . به قول محمد كریم پیر نیا درون بقعه با گچبریهای نغز و نقشهای رسمی لاجورد وزر آراسته است . آهیانه گنبد مزین به شمسه بسیار زیبا و دوازده ترنج می باشد . در گریو گنبد چند پنجرۀ مشبك آجری به چشم می خورد .درقسمت فوقانی ضلع ، شرقی و شمالی ، ۳ پنجره مشبك آجری تعبیه شده است .
ازارۀ داخل بقعه تا ارتفاع ۷۰/۱ سانتیمتر با كاشیهای لاجوردی و سفید پوشیده شده است . خود ( پوشش خارجی ) گنبد دو پوسته متصل و مزین به كاشی معرق لاجوردی و آبی با نقوش هندسی و قوس شبدری كند می باشد . اربانه گنبد با كاشی معرق و خطوط بنایی و لوز آراسته شده است . نمای خارجی بقعه با آجر پوشیده شده است . بخشی از سطح پشت بام كاه گلی وبخش دیگر با آجر مفروش شده است.
كتیبه ها
در كتیبههای بقعه سید ركن‌الدین می‌توان لایه‌های گاه‌گلی، گچی و پوشش صمغ گیاهی را مشاهده كرد و آثار خطاطی هنرمندان بزرگ را دید. برخی از این خطاطی‌ها به‌صورت مستقیم با قلم‌مو و برخی با تكنیك گرته‌زنی انجام شده‌اند و در بیشتر آن‌ها آیات قرآنی دیده میشود.
به نظر می‌رسد كه روش‌های اجرای كتیبههای نقاشی در بنای تاریخی سید ركن‌الدین، نمونه‌ای از نقاشی‌های تزیینی باشد؛ به‌گونه‌ای كه پس از اتمام لایه گاه‌گلی آستر، لایه بستر گچی به‌صورت هنرمندانه انجام شده است. سپس به‌وسیله صمغ‌های گیاهی بوم‌سازی شده و با ایجاد خراش، تقسیم‌بندی‌ها انجام شده‌اند.
یكی دیگر از نكته‌های جالب، هنرمندی خطاطانی است كه به نمایش و ارائه هنر و استادی خود پرداخته‌اند. آن‌ها در برخی از قسمت‌ها بدون بهره‌گیری از پیش‌طرح، مستقیما با قلم‌مو و رنگ، كتیبه را بر سطح دیوار نوشته‌اند. هرچند در برخی از آن‌ها، كتیبه ابتدا روی كاغذ نوشته شده و با استفاده از تكنیك گرته‌زنی روی سطح دیوار انتقال یافته است. در پایان با كمك قلم‌مو و رنگ مشكی، طرح و نقش مورد نظر قرص شده و پس از آن رنگ‌آمیزی صورت گرفته است.
از دیگر ویژگی این كتیبه‌ها، آیات قرآنی است كه در بیشتر آن‌ها دیده میشود. در بقعه سید ركن الدین یزد نیز در بخش‌هایی مانند سقف گنبد، ۱۲ ترنج لاجوردی در اطراف شمسه مركزی كار شده و داخل آن‌ها سوره التین به خط ثلث و سوره اخلاص به خط كوفی نوشته شده است. همچنین در گریو گنبد، سوره مباركه الفتح تا پایان آیه پنجم به‌صورت خط كوفی وجود دارد.
در ۱۶ مقرنس زیر گوشواره‌ها عباراتی مانند القدره الله، الحكمه الله، السلطان الله، الحمدالله، القضا الله، الكرم الله، المنیه الله، العزه الله، الشكر الله و الملك الله حك شده است كه امروزه برخی از آن‌ها قابل خواندن نیستند. آیه «فسیكفیكهم الله و هو السمیع العلیم» به خط كوفی در بخش‌هایی از این بنای تاریخی نوشته شده است كه از آن جمله می‌توان به داخل چهار گوشواره و چهار طاق‌نمای محرابی شكل در بین چهار فیلپوش اشاره كرد. پایین گوشواره‌ها كتبیه‌ای قرار دارد كه سوره یس تا پایان آیه ۱۳ و با خط ثلث خودنمایی می‌كند. همچنین در بخش بالایی این كتیبه، آیاتی از قرآن با خط كوفی مشاهده میشود كه به‌دلیل ساییدگی و ریختگی امكان خواندن آن‌ها وجود ندارد. علاوه بر این، در چهار ضلع بقعه عبارت‌هایی مانند سبحان الله، لا اله الا الله، الحمد الله و الله اكبر به خط كوفی و به‌صورت دو رویه حك شده‌اند.
آرایه‌های گچی قالبی
استادكاران سنتی این عمارت بیشتر از تكنیك گچی قالبی بهره برده‌اند و به كمك قالب، ملات گچ را به‌صورت دلخواه و بر اساس سلیقه خود، به سه روش شكل داده‌اند. در اولین روش، تكه‌های گچی قالبی را ساخته و پس از آن روی سطح دیوار به كمك چسب طبیعی نصب كرده‌اند. آن‌ها حجم‌های گچی را در سه حالت و اندازه مختلف به‌شكل گل میخ تهیه و در بخش‌های مختلفی كار كرده‌اند. در دومین روش، آرایه‌های گچی قالبی به‌صورت نیم‌كره‌های گچی شبكه‌ای ساخته شده و پس از خشك شدن، توسط گچ تیز به دیوار نصب شده‌اند. این قطعات گچی نیز در دو اندازه هستند كه بیشتر در بخش محراب بقعه وجود دارند. در آخرین روش، هنرمندان بعد از ریختن گچ درون قالب و یكسان نمودن آن، قالب ملات گچ را روی سطح دیوار قرار می‌دادند و در این حالت، گچ تزیینی بر سطح مورد نظر منتقل می‌شد و در مكان جدید شروع به گرفتن می‌كرد.
آرایه‌های گچی فتیله‌ای
تمامی دیوارهای بقعه سید ركن‌الدین یزد با انواع تصاویر مختلف هندسی و گیاهی و همچنین كتیبههای منقوش به خطوط ثلث و كوفی تزیین شده‌اند. از دیگر سبك‌های استفاده شده در این بنا، سبك آرایه گچی فتیله‌ای نام دارد. در این سبك پس از آماده‌سازی لایه‌ی بستر و بوم‌سازی، طرح مورد نظر را روی سطح كار منتقل می‌كنند. معمولا این طرح‌ها متشكل از نقوش تزیینی یا كتیبه به رنگ قرمز هستند. نكته قابل‌توجه در این روش، استحكام آن نسبت به دیگر آرایه‌های گچی است.
این آرایه را می‌توان به بخش بالایی هر محراب‌نما در بخش‌های جنوب غربی و شمال شرقی بقعه مشاهده كرد كه داخل هركدام، عبارت توكل علی خالقی، به‌صورت دو رویه به خط ثلث كار شده است. همچنین در اطراف محراب، كتیبه‌ای از آیات قرآن به سبك گچبری فتیله‌ای و به خط ثلث به چشم می‌خورد. از این آیات قرآنی می‌توان به سوره الانسان اشاره كرد كه تا پایان آیه ۱۸ نوشته شده است.
كتبیه دیگری به نام كتبیه مادر و بچه در بالای نغول دیوارها با تكنیك نقاشی و گچبری وجود دارد كه هنرمندان این بنای زیبا و شگفت‌‌انگیز تاریخی، برای گچبری آن از روش فتیله‌ای بهره برده‌اند. تصاویر یا نقوش تزیینی در داخل نغول‌های دیوارهای چهار سمت نیز خودنمایی می‌كنند كه به‌صورت قرینه‌ای و با روش گچبری قالبی و فتیله‌ای كار شده‌اند. در بخش بالایی هركدام از این قاب‌ها، اسامی الهی با گچبری فتیله‌ای حك شده است.
نحوه دسترسی
آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان مسجد جامع كبیر، كوچه وقت الساعت
